ابوعثمان دمشقی

اَبوعُثْمانِ دِمَشْقی، سعید بن یعقوب، پزشك، ریاضی‌دان و مترجم سده‌های 3 و 4 ق / 9 و 10 م. از تاریخ ولادت، وفات و جزئیات زندگی وی اطلاع دقیقی در دست نیست، تنها می‌دانیم كه از پزشكان مشهور بغداد بوده و كتابهای بسیاری به عربی ترجمه كرده و در عصر علی بن عیسی، مشهور به ابن جراح (ه‍ م) وزیر المقتدر بالله عباسی به مقام و منزلتی عالی رسیده است (ابن ابی اصیبعه، 1 / 234؛ قفطی، 409). وی در عصر خود چهره‌ای شناخته شده بود، چندانكه گویند علی بن عیسی در 302 ق ریاست بیمارستانهای بغداد، مكه و مدینه را به او سپرد (ابن ابی اصیبعه، همانجا). ابوعثمان همچنین با ابومحمد حسن بن موسی نوبختی، خواهرزادۀ ابوسهل نوبختی ارتباط علمی داشته است (ابن ندیم، 177؛ ‌همایی، 50-51).

آثـار

 تمامی آثار ابوعثمان دمشقی متونی است كه از یونانی به عربی ترجمه شده است:

الف ـ چاپی

1. مشهورترین اثر ابوعثمان تفسیر پاپوس بر مقالۀ دهم كتاب اقلیدس در اصول هندسه با عنوان تفسیر المقالة العاشرة من كتاب اقلیدس فی مقالتین است. متن یونانی كتاب از میان رفته وتنها روایت عربی ابوعثمان در دست است. این متن با ترجمۀ انگلیسی آن همراه مقدمه و حواشی توسط یونگه و تامسون در كمبریج (1930 م) منتشر شده است. ترجمه‌هایی از این كتاب به زبانهای آلمانی، فرانسه و لاتین نیز در دست است (نک‍ : GAS, V / 175)؛ 2. ایساغوجی فرفوریوس، كه به كوشش عبدالرحمن بدوی در مجموعۀ منطق ارسطو در كویت و بیروت به چاپ رسیده است؛ 3. طوبیقا اثر ارسطو كه به كوشش عبدالرحمن بدوی در مجموعۀ منطق ارسطو در كویت و بیروت چاپ شده است.
شماری از آثار ابوعثمان كه بیشتر آنها مقالاتی بسیار كوتاه است، به كوشش عبدالرحمن بدوی در مجموعۀ ارسطو عندالعرب در كویت (چ 2، 1978 م) منتشر شده و عناوین آنها از این قرار است: 1. «كلام الاسكندر الافردویسی فی هل المتحرك علی عِظَمٍ ما یتحركت فی اول حركته علی اول جزءمنه،‌ام لا؟»؛ 2. «مقالة الاسكندر الافرودیسی فی الرد علی كسنوقراطیس فی ان الصورة قبل الجنس واولٌ له اولیةٌ طبیعیةٌ»؛ 3. «مقالة الا سكندر فی انه قد یمكن ان یلتذ الملتذ و یحزن معاً علی رأی ارسطو»؛ 4. «مقالة الاسكندر الافرودیسی فی ان القوة الواحدة یمكن ان تكون قابلة للاضداد جمیعاً علی رأی ارسطو ـ طالیس»؛ 5. «مقالة الاسكندر فی الصورة و انها تمام الحرکة و کمالها علی رأی ارسطو»؛ 6. «مقالة الاسکندر فی اثبات الصور الروحانیة التی لاهیولی لها»؛ 7. «مقالة الاسكندر فی الفصول»؛ 8. «مقالة ثامسطیوس فی الرد علی مقسیموس فی تحلیل الشكل الثانی و الثالث الی الاول»؛ 9. تعلیقاتی از ابوبشر متی بن یونس بر «مقالة الاسكندر الافرودیسی فی الفصول». این تعلیقات كه توسط ابوعمرو طبری از ابوبشر نقل شده، در حاشیۀ مقالۀ شمارۀ 7 به چاپ رسیده است؛ 10. «مقالة الاسكندر الافرودیسی فی ان المكون اذا (استحال) استحال من ضده ایضاً معا علی رأی ارسطوطالیس»؛‌. «مقالة الاسكندر فی ان الفعل اعم من الحركة علی رأی ارسطو».
ابوعثمان ضرب المثلها و سخنان حكمت‌آمیزی نیز از یونانی به عربی ترجمه كرده كه پاره‌ای از آنها در صوان الحكمة نقل شده است (ابوسلیمان، 303-305).

ب ـ خطی

1. تفسیر یحیی النحوی لكتاب جالینوس فی النبض الصغیر الی طوثرن. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ برلین موجود است ( آلوارات، ‌شم‍ ‍GAS, III / 159; 6230)؛‌2. المقالات الخمس فی التشریح لجالینوس، در تشریح عصب. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ برلین موجود است ( آلوارت، شم‍ ‍6233)؛ 3. رسالة ثامسطیوس الحكیم الی للبان الملك فی السیاسة و تدبیر المملكة (كوپریلی، 2 / 344)؛ 4. مقالة فی ان النشوء و النماء یكونان فی الصورة لا فی الهیولی. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ الهیات دانشگاه تهران موجود است (الهیات، 1 / 148)؛ 5. مقالة فی ان الزیادة والنمو هما فی الصورة لا فی الهیولی. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ اسكوریال نگهداری می‌شود (ESC1, I(2) / 749)، ترجمه‌ای از آن به زبان لاتین نیز موجود است (صفا، 1 / 354)؛ 6. مقالة فی اللون و‌ای شیء هو علی رأی الفلیسوف (ارسطو). نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ اسكوریال (ESC1، همانجا) موجود است؛ 7. مقالة الاسكندر الافرودیسی فی القول فی مبادئ الكل الی رأی ارسطوطالیس. نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های مجلس شورا (شورا، 2 / 396) و مشهد (آستان، 4 / 254) موجود است؛ 9. المقالة فی البول اثر مغنس حمصی. نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های ایاصوفیه، پاریس و بادلیان آكسفورد موجود است (GAS, III / 166).

ج ـ آثار یافت نشده

1. الكون و الفساد ارسطو (ابن ندیم، 251؛ قفطی، 40): 2. المدخل الی القیاسات الحملیة (ابن ندیم، 253؛ قفطی، 257)؛ 3. العقل و المعقول (ابن ندیم، همانجا؛ صفا، 98)؛ 4. مقالۀ چهارم از تفسیر اسكندر بر كتاب سماع طبیعی ارسطو (ابن ندیم، 250‌)؛ ‌5. مسائل، كه برگرفته از كتاب اخلاق جالینوس بوده است (ابن ابی اصیبعه، همانجا).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق / 1882 م؛ ابن ندیم، الفهرست، ‌به كوشش گوستاو فلوگل، بیروت، مكتبة خیاط؛ ابوسلیمان سجستانی، ‌محمد بن طاهر، صوان الحكمة وثلاث رسائل، به كوشش عبدالرحمن بدوی، ‌تهران، 1974 م؛ اللهیات تهران، خطی؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیح الله، ‌تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران، 1346 ش؛ قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحكماء، به كوشش یولیوس لیپرت، ‌لایپزیگ، 1903 م؛ كوپریلی، خطی؛ همایی، جلال‌الدین، تاریخ علوم اسلامی، ‌تهران، 1363 ش؛ نیز:

Ahlwardt; ESC1; GAS.

زهرا یمینی