ابوالعاص

اَبوالْعاص، ابن‌ربیع بن عبدالعزّی بن عبد شمس (د ذیحجۀ ۱۲ / فوریۀ ۶۳۴)، داماد پیامبر (ص) و خواهرزادۀ خدیجۀ كبری. دربارۀ نام او در منابع اختلاف است. عده‌ای او را قاسم یا مقسّم (ابن قتیبه، ۱۴۱) و بعضی هشیم یا مهشم (یا مُهَشِّم) گفته‌اند، اما بیشتر او را لَقیط نامیده‌اند (بلاذری، ۱ / ۳۹۷؛ ابن اثیر، ۵ / ۲۳۷؛ ابن حجر، ۴ / ۱۲۱).
ابوالعاص پیش از بعثت پیامبر (ص)، با زینب دختر بزرگ آن حضرت ازدواج كرد. پس از بعثت، با آنكه خدیجه و دخترانش ایمان آوردند، ابوالعاص همچنان در شرك باقی ماند (ابن سعد، ۸ / ۳۰-۳۱). وی كه بازرگانی ثروتمند و امین و از جملۀ مشاهیر مكه بود (ابن هشام، ۲ / ۳۰۶)، در جنگ بدر در صف مشركان حضور داشت و به اسارت مسلمانان درآمد (واقدی، ۱ / ۱۳۹؛ ابن هشام، همانجا). هنگامی كه مردم مكه برای آزادی اسیران، به تأدیۀ فدیه پرداختند، زینب هم فدیه‌ای برای ابوالعاص به مدینه فرستاد كه ضمن آن گردن‌بندی از آن خدیجه بود و گفته‌اند كه چون چشم پیامبر (ص) بر آن افتاد، متأثر شد و پس از كسب موافقت مسلمانان، ابوالعاص را آزاد ساخت و اموال زینب را نیز پس فرستاد و از ابوالعاص پیمان گرفت كه زینب را آزاد گذارد (همو، ۲ / ۳۰۷، ۳۰۸؛ واقدی، ۱ / ۱۳۰-۱۳۱؛ بلاذری، همانجا). او نیز پس از بازگشت به مكه، زینب را همراه با یاران پیامبر (ص) به مدینه فرستاد (نک‍ : ابن هشام، ۲ / ۳۰۸-۳۱۰).
ابوالعاص در مكه به كار خود مشغول بود تا اینكه در جمادی الاول ۶ ق همراه با كاروانی از مردان و اموال مردم قریش برای تجارت راهی شام شد (بلاذری، ۱ / ۳۷۷، ۳۹۸). این كاروان در برابر حملۀ مسلمانان به فرماندهی زید بن حارثه تاب مقاومت نیاورد؛ برخی گریختند وبرخی دیگر گرفتار شدند و اموالشانن به دست مسلمانان افتاد. ابوالعاص نیز گریخت و شبانه خود را به مدینه رسانید و به خانۀ زینب رفت و به او پناهنده شد. زینب او را پناه داد و آن واقعه را در مسجد در حضور مسلمانان به اطلاع پیامبر (ص) رساند. پیامبر(ص) نیز پناهندگی او را پذیرفت و هنگامی كه به درخواست زینب دستور داد اموال كاروان را به مشركان بازگردانند، ابوالعاص نیز همراه با اموال به مكه بازگشت و ضمن بازگرداندن اموال مردم گفت كه به اسلام گرویده است. وی پس از چندی به مدینه بازگشت و پیامبر (ص) در محرم ۷ ق زینب را با همان عقد زناشویی پیشین نزد او فرستاد (واقدی، ۲ / ۵۵۳-۵۵۴؛ ابن‌هشام، ۲ / ۳۱۲-۳۱۴؛ ابن‌سعد، ۸ / ۳۳). بعضی گفته‌اند كه زینب با مهر و نكاح جدید به زوجیت ابوالعاص درآمـد (نک‍ : ابن حجر، ۴ / ۱۲۲).
زینب برای ابوالعاص پسری به نام علی و دختری به نام امامه به دنیا آورد. امامه بعدها به ازدواج علی (ع) درآمد (ابن سعد، ۸ / ۳۱).

مآخذ

ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة، قاهره، ۱۲۸۵ ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابــة ‌فی تمییز الصحابة، قاهره، ۱۳۲۸ ق؛ ابن‌سعد، محمد، طبقات الكبری، بیروت، دار صادر؛ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، ۱۹۶۰ م؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ ق / ۱۹۵۵ م؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به كوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹ م؛ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶ م.

ابوالحسن دیانت