ابوطاهر، خاندان

اَبوطاهِر (خاندان)، مشهورترین خاندان هنرمند سفالگر ایرانی، از مردم كاشان، در سده‌های 6- 8 ق / 12-14 م. از زندگی آنان، جز 2 تن كه پیشۀ خانوادگی را ترك كردند (نك‍ : دنبالۀ مقاله، شم‍ ‍6 و 7)، آگاهی چندانی نداریم. هنرمندان 4 نسل از این خاندان در دوره‌ای حدود یك سده و نیم بر آثار هنری خود رقم زده و نام پدر و نیای خود را ثبت كرده‌اند (پوپ، IV / 1569).
هر چند در كارگاه سفالگری این خاندان ساخت و پرداخت انواع ظروف و كاشی به روشهای مختلف صورت می‌گرفته (ابوالقاسم كاشانی، ‌چ ریتر، 29-30، چ افشار، 344-347) و آثاری به شیوه‌های یكرنگ، ‌مینایی و نقاشی شدۀ زیر لعاب از آنان برجای مانده، اما شهرت آنان به سبب آفرینش نفیس‌ترین و زیباترین محرابها و كتیبه‌های كاشی زرین فامی است كه زینت بخش حرمها و بقاع متبركۀ شیعیان بوده و هست (واتسن، «سفال زرین فام ایرانی از ... »، 68).
با مطالعۀ آثار باقی‌مانده از این هنرمندان، اگرچه نمی‌توان به آغاز پیشرفت سبك هنری آنان پی برد، ولی شكوفایی و افول هنری آنان را می‌توان دنبال كرد (پوپ، همانجا). آثار متقدم آنان چه از نظر روش ساخت و چه از نظر تزیینات ظریف، در حد اعلای زیبایی است (لین، «راهنمای ... »، 5). این آثار كه به سالهای نخستین سدۀ 7 ق / 13 م تعلیق دارند، در اوج شكوفایی هنر سفالگری زرین فام ساخته شده‌اند (بهرامی، «سرامیكهای گرگان»، 75) و موفقیت تكنیك زرین فام را نمایش می‌دهند (واتسن، «سفال زرین فام ایرانی»، 130).
در حملات ویرانگر مغول به شهر كاشان، به سبب آشوب و ناامنی شهر، ركودی در آفرینشهای هنری این خانواده پدید آمد، ولی با بازگشت آرامش، خلق آثار در كارگاه آنان از نو آغاز شد (گدار، 315) و بی‌آنكه حملۀ مغول تأثیر نمایانی در آنها داشته باشد، تا 3 دهۀ نخست سدۀ 8 ق / 14 م ادامه یافت (گرابار، 606‌)، اما آثار هنری متأخر آنان نفاست آثار پیشین را ندارند و از ارزش هنری والایی برخوردار نیستند (واتسن، همان، 131). از این پس از خانوادۀ ابوطاهر در عرصۀ هنر سفالگری نشانی نمی‌یابیم و احتمالاً به سبب اوضاع نابسامان ایران، پس از برافتادن ایلخانان بزرگ به آناتولی مهاجرت كرده‌اند، ‌چنانكه نسخۀ خطی عرایس الجواهر و نفایس الاطایب ابوالقاسم كاشانی، نزد یكی از نواده‌های مؤلف آن در آناتولی به دست آمد (دیاكنف، 61). 
تداوم سنت هنری در آثار این خاندان چشمگیر است (لین، «سفالهای اولیه ... »، 39)، چنین روش كاری فقط با ابقای یك سنت بدون وقفه، از پدر به پسر، یا به عبارتی از استاد به شاگر می‌توانسته منتقل و حفظ شود (واتسن، «سفال زرین فام ایرانی از ... »، 65). محرابهای كاشی زرین فام آنان غالباً صفحات مسطحی در مركز دارند كه یكی داخل دیگری قرار گرفته و با قوسهای شكسته كه بر روی ستونهای مدور قرار دارند، احاطه شده‌اند، در حالی كه مجموع آنها را حاشیه‌ای پهن چون قابی مستطیل شكل دربرگرفته است (لین، «راهنمای ... »، 4). محرابها عموماً با آیه‌های قرآنی بر زمینه‌ای از پیچكها و شاخ و برگهای استیلیزۀ نیم برجستۀ زرین فام تزیین شده است. كتیبه‌های حاشیه به قلم جلی برجستۀ لاجوری نوشته شده و به آسانی از دور خوانده می‌شود. سیر با وقار این حروف از میان زمینۀ شاخ و برگهایی كه بر محور خود چرخیده‌اند، نیروی حركت را با غنای حیرت‌آوری از نظم تركیب می‌كند (لین، همان، 5). فضاهای خالی زمینه با نقطه پرشده، یه علاوه روی اسلیمیهایی كه بر زمینه و یا روی كتیبه‌های نقش شده، ردیفی از نقطه‌های ریز مركب در مقابل نقطۀ بزرگ‌تر نشانده‌اند (اتینگهاوزن، 45) و با گذشت زمان رنگ آبی فیروزه‌ای نیز به تزیینات افزوده شده است.
هنرمندان این خاندان اگرچه در ساخت و تزیین آثار رزین‌فام بر دیگران برتری داشته و غالباً سرپرستی عمده‌ترین كارگاهها را بر عهده داشته‌اند (زاره، 68)، اما این هنر در انحصار آنان نبود و در این زمینه بی‌نیاز از همكاری با دیگر هنرمندان ماهر كاشان نبودند (پوپ، IV / 1570). از جمله ابوزید هنرمند نامی معاصر محمد بن ابی طاهر در بزرگ‌ترین كارهای هنری او یعنی تزیین حرمهای حضرت رضا (ع) و حضرت معصومه (ع) با وی همكاری داشته است. این دو هنرمند در گسترش سبك زرین فام، نقش عمده‌ای داشته‌اند. محمد در ساخت كاشی و نوشتن كتیبه برتری و استادی داشت و ابوزید از تسلط و توان بیشتری در طراحی نقوش برخوردار بود (بهرامی، همان، 79). یوسف نوۀ محمد نیز با همكاری علی بن احمد بن علی حسینی كاتبی، پوشش تربت امامزاده یحیی در ورامین را به اتمام رسانیده است (زاره، 67). محمد بر محراب آستانۀ حضرت معصومه (ع) نام خود، پدر و نیایش را به ثبت رسانده است. پوپ نیز كوشیده است تا 3 نسل پیش از آنها را معرفی كند (IV / 1666)، اما در این كار دچار خطا شده است (بهرامی، همان، 72-75). اعتمادالسلطنه (2 / 57) نیز نام نیای این خاندان را ابوالحسن خوانده و پس از او پوپ (همانجا) و بهرامی («استادی سفالگر ... »، 39) دچار همین لغزش شده‌اند، ولی بهرامی بعداً در «سرامیكهای گرگان» (ص 81) این خطا را تصحیح كرده است. بدین‌سان هنرمندان این خاندان را به ترتیب زیر می‌توان معرفی كرد:

از ابوالحسین نیای بزرگ خانواده تاكنون هیچ اثری هنری شناخته نشده است و تنها نام او را در رقمهای فرزندانش می‌یابیم.

1.ابوطاهر

 از زندگی او اطلاعی در دست نیست. وی احتمالاً هنرمند سازندۀ كاسه‌ای سفالی از نوع مینایی متعلق به پایان سدۀ 6 ق / 12 م است. این كاسه دارای زمینۀ ‌آبی و نقش دوایری رنگین است كه در میان هر یك تصویر یك انسان نشسته بر سطح داخلی طرح شده و یك ردیف نوشته حاوی دعا زیر لبۀ خارجی به خط نسخ تعلیق مانند دارد كه نام هنرمند در پایان آن به صورت«عمل بوطاهر حسین» آمده است. محل نگاهداری: موزۀ عرب، قاهره، «ویت، 6، شم‍ ‍10؛ ایرانیكا، I / 385).

2. محمد بن ابی طاهر

وی در اواخر سدۀ 6 و اوایل سدۀ 7 ق می‌زیسته و نخستین فرد از این خانواده است كه نام خود را بر آثارش به طور كامل ثبت كرده است. محمد هنرمندی با استعداد و كاشی‌سازی ماهر بوده (بهرامی، همان، 76, 79) و سرپرستی مشهورترین كارگاههای سفالگری كاشان را برعهده داشته است. فعالیتهای هنری او در اوج شكوفایی،‌بیشتر وقف تزیین آستان قدس رضوی و آستانۀ حضرت معصومه شده و در اجرای این دو كار بزرگ هنری از همكاری ابوزید كه نقاشی ماهر و سفالگری بنام بوده، بهره گرفته است (همان، 79-80). 

آثار شناخته شدۀ وی اینهاست:
الف ـ پوشش كاشی زرین‌فام تربت حضرت معصومه (ع) كه به سبب داشتن ویژگیهای ساخت، نفیس‌ترین شاهكار هنر كاشی‌گری زرین فام است و بر تمام آثار بزرگ هنری در این زمینه برتری دارد. طرح كلی این پوشش محرابی شكل، تركیبی از 15 خشت كاشی زرین‌فام تقریباً به یك اندازه با 5 كتیبه است (همانجا؛ ‌برقعی، 51): 1. كتیبۀ حاشیۀ بیرونی، به قلم ثلث برجستۀ لاجوردی رنگ با آیه‌های 255-257 سورۀ بقره، بر زمینۀ نقاشی شدۀ زرین فام؛ 2. نواری باریك حاوی آیه‌های 17-41 سورۀ آل عمران (نیز نك‍ : مدرسی، 1 / 47)، به قلم نسخ زرین فام بر زمینۀ سفید كه بخش میانی را احاطه كرده است؛ 3. كتیبه‌ای برجسته به كوفی تزیینی حاوی آیه‌های 55- 59 سورۀ مائده، به رنگ لاجوردی بر زمینۀ نقاشی شدۀ زرین فام كه به صورت قابی بخش میانی و پیشانی طاق نما مانند پوشش مرقد را در برمی‌گیرد؛ 4. كتیبه‌ای شامل آیه‌های 1-6 سورۀ الملك، به قلم ثلث سفید رنگ بر زمینۀ نقاشی شدۀ زرین‌فام با طرح اسلیمی، در حاشیۀ 3 سوی دو خشت میانی پوشش؛ 5. نواری باریك با آیه‌های 9-12 سورۀ یونس، به قلم نسخ خفی زرین فام، در 3 سوی خشت مقعر میانۀ پوشش. رقم هنرمند به صورت: «كتبه و عمله محمد بن ابی طاهر بن ابی الحسین»،‌بر بخش فوقانی آخرین خشت مشاهده می‌شود (ستوده، 33-37؛ مدرسی، 1 / 47، 48، نیز تصویر 2). اسلیمیهای درهم پیچیدۀ نیم برجسته و گل و برگهای پیچان بر پیشانی و خشتهای میانی و نیز زنجیره‌های تزیینی و تنوع كتیبه‌ها، هماهنگی تحسین‌آمیزی در این اثر هنری پدیده آورده است. هرچند بر روی این اثر تاریخ ساخت دیده نمی‌شود، ولی ابوزید تاریخ 2 رجب 602 را بر كتیبۀ كاشی ازارۀ تربت مقدس ثبت كرده است (بهرامی، همان، 79-81، نیز لوحه‌های 7؛ مدرسی، ج 1، تصویرهای 2 و 9).
ب ـ كتیبۀ كاشی زرین فام دورِ درِ پیش روی مبارك تربت حضرت امام رضا (ع)، به قلم ثلث برجستۀ لاجوردی رنگ به مضمون: «بسم الله الرحمن الرحیم هذه الروضة المقدسة المعظمة المكرمة المطهرة لمولانا الامام المعصوم الشهید المظلوم الرضا علی بن الكاظم موسی ... » و نسب آن حضرت تا علی بن ابی طالب (ع) با عناوین و القاب (نك‍ : اعتمادالسلطنه، 2 / 56، 57)، بر زمینۀ نقاشی شده با نقش اسلیمیهای نیم‌برجسته با گلها و غنچه‌های زرین‌فام. در میان حروف برجستۀ كتیبه، نام بانی بنا و با فاصله‌ای از آن، نام هنرمند كاشی‌گر و تاریخ ساخت غرۀ جمادی الاول 612 به قلم نسخ نیم برجسته ثبت شده است. رقم محمد در این اثر به صورت: «اضعف عبادالله محمد بن ابی طاهر بن ابی الحسین بخطه بعد ما عمله و صنعه فی تاریخ غرة جمادی الاولی سنة اثنی عشرة و ستمائة ... » دیده می‌شود. اعتماد السلطنه به هنگام ثبت كتیبه نام نیای محمد را ابی الحسن خوانده و كلمۀ «بخطه» را نیز نخوانده است (2 / 57).
ج ـ محراب معروف به «محراب پیش روی حضرت رضا (ع)»، یكی از 3 محراب كاشی زرین فام حرم حضرت رضا (ع) است كه در طرح و تركیب كلی عالی‌ترین آنهاست. ابوزید در ساخت و تزیین بخش میانی آن محمد همكاری داشته است. در بخش زیرین محراب نقش قندیلی آویخته در میان شاخ و برگهای مو ترسیم شده (بهرامی، «استادی سفالگر ... »، 37) و بر حاشیۀ آن سورۀ توحید به قلم نسخ خفی نوشته شده است. این بخش را یك طاق نمای جناقی در برگرفته و بر حاشیۀ آن به قلم ثلث خفی متن حدیث «عن امیرالمؤمنین سیقتل رجل من ولدی بارض خراسان ... » نوشته شده (مؤتمن، 77) و در بالای آن طاق نمایی مقرنس زرین فام قرار دارد كه بر روی نوار افقی زیر آن بر زمینۀ سفید عبارت «اللهم اغفر لمن استغفر لابی زید بن محمد بن ابی زیدالنقاش» ثبت شده و در پایین آن عبارت «كن فی صلوٰتك خاشعاً» به كوفی تزیینی آمده است (اعتماد السلطنه، 2 / 61). حاشیه‌ای شامل آیۀ 17 سورۀ آل عمران، به خط ثلث برجستۀ سفید رنگ بر زمینۀ زرین فام، از 3 طرف مجموع آنچه را یاد شد، احاطه كرده و بر دور آن حاشیه‌ای پهن‌تر به خط كوفی برجستۀ لاجوردی رنگ با آیۀ 56 سورۀ احزاب، بر زمینۀ نقاشی شدۀ زرین فام نیم برجسته قرار دارد (مؤتمن،‌76-77). در پایین آن، تاریخ ساخت محراب ربیع‌الآخر 612 به قلم ثلث برجستۀ لاجوردی ثبت شده است. طاقنمایی بزرگ بر روی دو ستون مرمر بخش میانی را در برگرفته كه با اسلیمیهای برجستۀ درهم گره خوردۀ مشابه هم تزیین شده و حاشیۀ قوس شكستۀ آن آراسته به آیۀ 285 سورۀ بقره به خط كوفی برجستۀ لاجوردی بر زمینۀ نقاشی شدۀ زرین‌فام است. كتیبه‌ای حاوی حدیثی از حضرت امام رضا (ع)، دور این قوس بوده كه بخشی از آن از میان رفته است و در پیشانی محراب نیز حدیثی دیگر در ثواب زیارت حضرت امام رضا (ع) نوشته شده بوده كه بخشی از آن باقی است (اعتماد السلطنه، 2 / 60).
محراب دو حاشیۀ پهن دارد. حاشیۀ خارجی شامل كتیبه‌ای با آیه‌های 13-16 سورۀ هود، به كوفی تزیینی برجستۀ لاجوردی رنگ بر زمینۀ نقاشی شدۀ زرین فام با اسلیمیهای نیم برجسته و گل و برگهای مسطح كه نام بانی آن، عبدالعزیز بن آدم، در میان حروف كوفی به قلم نسخ تعلیق مانند، به رنگ سفیدِ لعابِ اصلی زمینه آمده است. حاشیۀ دوم كتیبه‌ای شامل آیه‌های 144 و 145 سورۀ بقره، به قلم ثلث برجسته به رنگ لاجوردی بر زمینۀ اسلیمیهای نیم‌برجسته و نقاشیهای زرین فام مسطح است. در میان حروف این كتیبه در پایین سمت چپ، رقم محمد به قلم نسخ تعلیق مانند به صورت: «اضعف عبادالله محمد بن ابی طاهر بن ابی الحسین زید بخطه بعد ما عمله و صنعه ... » باقی است. این عبارت احاطۀ كامل سازنده را به فنون مختلف گواهی می‌دهد. اعتمادالسلطنه كه نخستین بار این محراب را مطالعه كرده (نك‍ : همانجا)، رقم سازندۀ محراب را ندیده و بهرامی نیز در مطالعات خود («سرامیكهای گرگان»، 79)، محل قرار گرفتن «رقم» را اشتباهاً بر روی كتیبۀ كوفی ذكر كرده، جایی كه نام بانی نوشته شده است. خطای اعتمادالسلطنه و بهرامی سبب شده كه برخی از محققان، این محراب را فقط در زمرۀ آثار ابوزید بدانند (واتسن، «سفال زرین فام ایرانی»، 126-180)
د ـ قسمتی از یك محراب كاشی زرین‌فام، با نقش اسلیمیهای درهم گره خوردۀ نیم برجسته و كتیبه‌ای شامل آیۀ 18 سورۀ آل عمران، به قلم ثلث برجسته با رقم ناقص «محمد» در پایان: «كتبه محمد بن ... »، بدون تاریخ ساخت (اتینگهاوزن، تصویر 25؛ واتسن، همانجا، 179). نقش اسلیمیهای نیم برجسته و نقاشیهای زرین فام زمینۀ این اثر. قابل مقایسه با آثار یاد شدۀ این هنرمند است. محل نگاهداری: مجموعۀ كلكیان، نیویورك.