ابوطالب مدرس همدانی

اَبوطالِبِ مُدَرِّسِ هَمَدانی (زنده در 1281 ق / 1864 م)، قلمدان‌ساز، جلدساز، ابری‌ساز و خوشنویس عهد قاجار. وی مبتكر ساختن گونه‌ای كاغذ ابری با نقشی ویژه مشهور به «بوم قیامت» (بیانی، 4 / 7) و طرحی معروف به «موجی» (مصور الملكی، 28- 29) برای منقوش كردن قلمدان، جلد، جعبه، و دیگر اشیاء «روغنی» است. طرح موجی ردیفهایی از خطوط مواج موازی نزدیك به هم است كه به صورت شطرنجی با ابزاری شانه مانند كه داندانه‌هایی از سوزن داشت، ایجاد می‌شد (همانجا). به همین سبب این طرح را «شانه‌ای» نیز نامیده‌اند (ادیب برومند، «جلدهای روغنی»، 40). ابوطالب برای تزیین آثارش از یكی از دو طرح بوم قیامت و موجی یا هر دو طرح با هم استفاده می‌كرد. او برخی از ساخته‌هایش را با كاغذ ابری می‌پوشاند و بر آنها ترنجهای موجی بریده شده می‌افزود. وی ترنجهای موجی را بر بوم ساده یا موجی در كف، بغل و زبانۀ قلمدان یا حاشیة جلد نیز به كار برده است.
ساخته‌های ابوطالب از دیدگاه هنری نسبت به آثار دیگر هنرمندان قلمدان‌ساز و جلدساز ایرانی، ساده و كم‌كار به شمار می‌آید. آنچه سبب شهرت وی شده، تازگی كار اوست، به ویژه آنكه پیروان شیوۀ وی در كار خود، چندان موفق نبوده‌اند (همو، هنر قلمدان، 138- 139، 149). ابوطالب در كتابت دو قلم نسخ و رقاع نیز توانا بود (كریم‌زاده، 1 / 45) و بر آثارش به قلم رقاع «ابوطالب المدرّس» رقم می‌زد (ادیب برومند، همان، 139). او را پدر محمدعلی بهار، شاعر و مذهب و نویسندۀ تذكرۀ یخچالیه دانسته‌اند (سهیلی، پنجاه). این نسبت خطاست، زیرا بهار فرزند ابوطالب مذهّب سپاهانی بوده است (نك‍ : دانش‌پژوه، 100؛ محیط طباطبایی، «ز»). 
برخی او را زنجانی می‌دانند (ادیب برومند، همان، 138) كه پیداست وی را با شیخ ابوطالب زنجانی (د 1253 ق) ــ پدر میرزا محمدحسین منشی بحرانی، كاتب تذكرۀ گنج شایگان ــ كه او نیز خوشنویس و مذهّب بوده (شعری اصفهانی، 579)، یكی پنداشته‌اند. هر چند سپهر تاریخ مرگ او را 1280 ق ثبت كرده (ص 46)، اما وجود آثار تاریخ‌دار او نشان از آن دارد كه ابوطالب در 1281 ق نیز زنده بوده است.

آثاری از وی كه دارای رقم و تاریخ است و آثاری كه بدون رقم و تاریخ، ولی مسلماً ساختۀ اوست، اینهاست: 1. قلمدان ابری، با رقم و تاریخ 1260 ق (كریم‌زاده، ‌همانجا)؛ 2. قلمدان ابری، با رقم و تاریخ 1271 ق (همو، 1 / 45، 459)؛ 3. جعبۀ قلمدان رو و بغل ابری، كف ترنجهای موجی بر بوم ساده، با رقم و تاریخ 1277 ق، در یك مجموعۀ خصوصی در تهران (یادداشتهای مؤلف)؛ 4. قلمدان رو و بغل ابری، كف ترنجهای موجی، با رقم و تاریخ 1279 ق، در یك مجموعۀ خصوصی در تهران (همانجا)؛ 5. قلمدان رو و بغل موجی، كف و زبانه ترنجهای موجی، با رقم و تاریخ 1279 ق، در موزۀ هنرهای تزیینی تهران (همانجا؛ كریم‌زاده، همانجا)؛ 6. قلمدان ابری، رو به بغل ترنجهای موجی، با رقم و تاریخ 1280 ق (احسانی، یادداشت)؛ 7. جلد نسخه‌ای از جهانگشای جوینی، متن بوم ابری با ترنجهای موجی افزوده و حاشیه ترنجهای موجی، با رقم و تاریخ 1280 ق (همانجا). 8. قلمدان ابری، بوم موجی، رو ترنجهای موجی، با رقم و تاریخ 1280 ق (احسانی، جلدها، 43، 64)؛ 9. جلد نسخه‌ای از دیوان انوری، متن ابری، حاشیه ترنجهای موجی، در مركز اسناد و نسخ خطی كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران (یادداشتهای مؤلف)؛ 10. جعبۀ كوچك پایه‌دار، متن در و بغلها ابری و حاشیۀ در، ترنجهای موجی، در یك مجموعۀ خصوصی در تهران (همانجا)؛ 11. جلد نسخه‌ای از تاریخ وصاف، بوم موجی با 5 ترنج افزوده در میان، در كتابخانۀ سلطنتی پیشین، تهران، (آتابای، 448)؛ 12. یك نسخۀ ادعیه و سورۀ یس به قلم نسخ و 6 سطر انجام آن به قلم رقاع با رقم «العبد الدانی ابوطالب المدرّس الهمدانی» و تاریخ كتابت 8 شعبان 1281 ق، متن جلد ابری و حاشیه موجی. این نسخه كه به كتابخانۀ نصرالله تقوی تعلق داشته است، هم اكنون در كتابخانۀ شمارۀ یك مجلس شورای اسلامی نگاهداری می‌شود (بیانی، همانجا؛ شورا، 15 / 66-67؛ یادداشتهای مؤلف).

مآخذ

 آتابای، بدری، فهرست تاریخ، سفرنامه، سیاحت‌نامه، روزنامه و جغرافیای خطی كتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1356 ش؛ احسانی، محمدتقی، جلدها و قلمدانهای ایرانی، تهران، 1368 ش؛ همو، یادداشت برای مؤلف؛ ادیب برومند، «جلدهای روغنی»، صحافی سنتی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛ همو، هنر قلمدان، به كوشش ابوالفضل ذابح، تهران، 1366 ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، به كوشش حسین محبوبی اردكانی، تهران، 1358 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ دانشكدۀ ادبیات، تهران، 1339 ش؛ سپهر، هدایت‌الله، تذكرۀ خوشنویسان، تهران، یساولی؛ سهیلی خوانساری، احمد، ‌مقدمه بر گلستان هنر میر احمد بن شرف‌الدین قمی، تهران، 1359 ش؛ شعری اصفهانی، طاهر بن زین‌العابدین، گنج شایگان، تهران، 1272 ق؛ شورا، خطی؛ كریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، 1363 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، «صاحب یخچالیه»، در مقدمۀ تذكرۀ یخچالیۀ محمدعلی بهار، به كوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1331 ش؛ مصور الملكی، «صنایع كاغذی یا مقوایی»، نقش و نگار، تهران، 1338 ش؛ شم‍ 6؛ یادداشتهای مؤلف.

محمد حسن سمسار