ابوسعید جرجانی

اَبوسَعیدِ جُرْجانی، محمد بن علی ضریر، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس ایرانی. از سرگذشت او اطلاعی در دست نیست. احتمالاً در حدود سدۀ ۳ ق / ۹ م زندگی می‌كرده است (GAS, V / 263). زوتر (ص 27) به پیروی از فلوگل بدون اشاره به مأخذی و دیگران نیز از جمله سارتن (۱ / ۶۵۴) احتمالاً به تقلید از زوتر او را شاگرد ابن اعرابی (د ۲۳۱ ق / ۸۴۵ م) دانسته‌اند، ولی بروكلمان این نظر را نادرست خوانده است (GAS, I / 247).

آثـار

از جرجانی، دو اثر باقی مانده است: ۱. مسائل هندسیة. نسخه‌ای از این اثر كه در ۱۱۵۳ ق / ۱۷۴۰ م كتابت شده، در قاهره موجود است (خدیویه، ۵ / ۲۰۳). جرجانی برای اثبات یك قضیۀ مشهور هندسی كه بر پایۀ آن اگر از وسط كمانی از دایره، عمودی بر خط شكستۀ ABC، محاط در آن كمان فرود آید، آن خط شكسته را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌كند، دو برهان آورده است. ابوریحان بیرونی این دو برهان را ضمن ۲۲ برهان از ریاضی‌دانان یونانی، ایرانی و عرب نقل كرده كه احتمالاً از كتاب مسائل هندسیة گرفته شده ات (قربانی، ۷۰)؛ ۲.رساله‌ای در ترسیم نصف النهارات به نام استخراج خط نصف النهار من كتاب آنالیما[۱] و البرهان علیه (سارتن، GAL، همانجاها). نسخه‌ای از این اثر نیز با تاریخ كتابت ۱۱۵۳ ق / ۱۷۴۰ م، در قاهره موجود است (خدیویه، ۵ / ۲۰۴؛GAL، همانجا). كارل شوی این رساله را از روی همین نسخه به زبان آلمانی ترجمه كرده است (نك‍ : شوی، 265-271).

مآخذ

خدیویه، فهرست؛ سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، ۱۳۵۳ ش؛ قربانی، ابوالقاسم، تحریر استخراج الاوتار ابوریحان بیرونی، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ نیز:

GAL; GAS; Schoy, Cral, Beiträge zur arabich-isalmischen Mathematik und Astronomie, Frankfurt, 1988; Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.

ابوالحسن دیانت