ابراهیم بن صادق

اِبْراهیمِ‌ بْنِ صادِق، فقیه، ادیب، شاعر و از عالمان امامی (۱۲۲۱-۱۲۸۴ ق / ۱۸۰۶-۱۸۶۷ م). تبارنامۀ کامل او چنین است: ابراهیم ‌بن صادق ‌بن ابراهیم ‌بن یحیی مخزومی عاملی طیبی. خاندان او (آل یحیی و آل صادق) که عموماً امامی‌اند، در جبل عامل لبنان به علم و ادب معروفند. پدرش ابراهیم و جدّش یحیی هر دو به دانش و ادب و شعر شهره بودند. ابراهیم در روستای طیبۀ جبل‌ عامل زاده شد. مقدمات علوم و ادبیات را در زادگاهش فرا گرفت، اما به دانشهای ادبی علاقۀ بیش‌تری نشان می‌داد. در ۱۲۵۲ ق / ۱۸۳۶ م به قصد فراگیری علوم اسلامی به نجف کوچ کرد و مدت ۲۸ سال در حوزۀ علمی نجف، چندی در درس شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر (د ۱۲۶۶ ق / ۱۸۹۴ م) و برخی از عالمان آل کاشف الغطاء و آل قزوینی و اندکی نیز در درس شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ ق / ۱۷۹۹-۱۸۶۴ م) شرکت کرد و فقه و اصول را از آنان فرا گرفت. او در شعر و ادب شهرت یافت و در شمار نویسندگان و شاعران عراق، به‌ویژه نجف، درآمد. از زندگانی دراز او در نجف، بجز مناسباتی که انگیزۀ مدح و رثا بوده، چیزی دانسته نیست. مأخذ مهمّی هم جز آنچه او خود به جای گذاشته در دست نیست. امین اشاره می‌کند که مجموعه‌ای به خط او نزد فرزندش دیده است، اما نمی‌داند بر سر آن مجموعه چه آمده است (۵ / ۱۶۷). از اشعار بسیاری که امین از آن مجموعه نقل کرده است، چنین برمی‌آید که شعرش حائز اهمیت است. بجز ۴ چکامه که در مدح امام علی (ع) و امام حسین (ع) آمده و نیز ۵۰ بیتی که به شیوۀ موشّحات است، بقیّۀ اشعار او قصاید کوتاه و بلندی است که به مناسبتهای گوناگون سروده شده و مشتمل است بر مدح بسیاری از دولتمردان عثمانی، قصیده‌ای بلند در مدح سلطان عبدالمجید، حتی مدح آصف‌الدّوله، مدح امجد علی‌ شاه که از هند مالی برای تعمیر مزار مسلم ‌بن عقیل برای شیخ محمدحسن نجفی فرستاده بود و نیز چندین مرثیه از جمله رثای علیّ ‌بن جعفر کاشف ‌الغطاء، همچنین چندین قطعه و قصیده در تهنیت این و آن. بخشی از عینیه‌ای را که ابراهیم در مدح امام علی (ع) سروده است، به خط سیمین بالای ضریح امام نوشته‌اند (حرزالدین، ۱ / ۲۶). علاوه بر این مجموعه، محمدبن طاهر سماوی نجفی (د ۱۳۷۰ ق / ۱۹۵۱ م) دیوانی از اشعار او در دو بخش مخمّسها و قصاید فراهم آورده است (آقابزرگ، الذریعة، ۹(۱) / ۱۵). شعر او استوار و متکلف و سراسر شامل معانی و مضامین تقلیدی است. نمونۀ بارز تکلّف و تقلید در شعر او، قصیده‌ای است با قافیۀ «خال» که به تقلید از «خالیه» بطرس کرامة سروده است. گویا وی به شیوۀ شاعران گذشته، به امید صله مدیحه می‌سروده است. چون نامق پاشا والی عراق در پاسخ دومین قصیدۀ مدیحیّۀ او به ستایش از هنر وی پرداخت، با شوخ چشمی نوشت: او می‌پندارد در طلب دعای خیر مدحش گفته‌ام نه صله (امین، ۵ / ۱۷۷). نثر او، چنانکه از نامه‌های مندرج در اعیان برمی‌آید، سراسر مسجّع و سخت متکلّف است. حتی امین از آن جهت این چند نوشته را یاد کرده که نمونه‌ای از نثر پرتکلّف آن روزگار به خواننده داده باشد (۵ / ۲۱۲). علاوه بر این، منظومه‌ای شامل ۵۰۰‘۱ بیت در فقه به او نسبت داده‌اند (همو، ۵ / ۱۶۷).
ابراهیم در ۱۲۷۹ ق / ۱۸۶۲ م، پس از اندک توقفی در دمشق و خیام، به زادگاهش جبل عامل بازگشت و در آنجا از استقبال و تکریم علی اسعدبک و محمد اسعدبک، حاکمان عثمانی جبل برخوردار شد و به امور دینی همت گماشت. چند سال پس از آن در طیبه درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد (همو، ۵ / ۱۶۶). آقابزرگ مرگ او را در ۱۲۸۳ ق دانسته است (طبقات، ۲(۱) / ۱۷).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، قرن ۱۳، مشهد، ۱۳۸۸ ق؛ امین، محسن، اعیان الشّیعة، بیروت، ۱۳۸۰ ق؛ حرزالدین، محمد، معارف الرّجال، به کوشش محمدحسین حرزالدین، قم، ۱۴۰۵ ق؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۳۸۹ ق؛ سرکیس، یعقوب، المباحث العراقیة، به کوشش رفائیل بطی و میربصیری، بغداد، ۱۳۷۴ ق، ۲ / ۹۶؛ مدّرس، محمّدعلی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ ش، ۴ / ۸۸-۹۰.

حسن یوسفی اشکوری