ابراهیم بن صلت

اِبراهیمِ ‌بْنِ صَلْت، مترجم آثار یونانی و سریانی. زادگاه و سرگذشت او شناخته نیست. همین قدر می‌دانیم که وی در سدۀ 3 ق / 9 م می‌زیسته، از طب و نجوم و فلسفه آگاهیهایی داشته، کتابهایی نیز در این زمینه‌ها از یونانی به سریانی و عربی، یا از سریانی به عربی ترجمه کرده و به‌عنوان مترجم آثار جالینوس شهرت یافته است. ترجمه‌های او را متوسط شمرده‌اند (ابن ابی اصیبعه، 1 / 205؛ GAS, III / 74). برخی از ترجمه‌های او از این قرار است:
1. المقالة الاولی از السماع الطبیعی، تصنیف ارسطو، ابن صلت بر این کتاب شرحی نیز نوشته است (ابن‌ندیم، 250؛ ووستنفلد، 18).
2. المقالات الاربع یا کتاب الاربعة یا کتاب القضاء علی الحوادث، در ستاره‌شناسی، تصنیف بطلمیوس. این کتاب قبلاً، در اواسط سدۀ 2 ق توسط ابویحیی البطریق به عربی ترجمه شده و کمی دیرتر، عمربن فرخان شرحی بر آن نوشته بود (ابن ندیم 273؛ GAS, VII / 42)؛ بار دیگر ابراهیم‌بن صلت آن را در اوایل سدۀ 3 ق / 9 م به عربی درآورد و حنین بن اسحاق به اصلاح ترجمۀ وی پرداخت. اصل کتاب از میان رفته و نام یونانی آن نیز مشخص نیست. برای ترجمۀ لاتینی آن که چند بار، از جمله در 1138 م صورت گرفته، از ترجمۀ عربی ابن‌صلت استفاده شده است (ابن ندیم، 268؛ قفطی، 98؛ GAS, VII / 42-43, 134). در دو نسخۀ خطی کتاب الاربعة که در دانشگاه استانبول (GAS, VII / 43) و چستربیتی (آربری، 20-21) نگهداری می‌شود، نام مترجم ذکر نشده است. به گفتۀ ابن ندیم، ابن صلت تفسیری نیز بر این کتاب نوشته بوده است (همانجا). سزگین اظهار نظر می‌کند که ممکن است منظور ابن ندیم از تفسیر، همان ترجمه بوده باشد (VII / 44). وی توجه نکرده است که ابن ندیم، هر دو کار را به این صلت نسبت داده است.
3. فی صفات لصبی یُصْرع، تصنیف جالینوس. حُنین‌بن اسحاق قصد ترجمۀ این کتاب را داشته، ولی فرصت آن را نیافته است. ابن‌صلت آن را به سریانی و عربی ترجمه کرد. به گفتۀ حُنین‌بن اسحاق این کتاب مشتمل بر یک جزء است. اثری که زیر عنوان مقالة فی علاج صبّی یُصْرع در تاریخ یعقوبی (یعقوبی، 1 / 118؛ قس: کلمروث، 633) ذکر شده، احتمالاً ترجمۀ قدیم‌تری از همین کتاب است (ابن‌ندیم، 290؛ GAS, III / 116 ). از این اثر یک نسخۀ خطی مربوط به سدۀ 6 ق که ظاهراً منحصر به فرد است در ایاصوفیه (شم‍ 3590) نگهداری می‌شود (GAS، همانجا).
4. اختصار حیلة البُرء، تصنیف جالینوس. اصل یونانی این کتاب باقی نمانده است. ابراهیم‌بن صلت آن را به سریانی درآورده و ظاهراً بعدها به عربی ترجمه شده و به احتمال قوی همان است که رازی، یک جا به عنوان اختیارات حیلة البُرء و چند جای دیگر به نام مختصر حیلة البُرء از آن یاد می‌کند (GAS, III / 98, 115).
5. کتاب فی الاورام یا اصناف الغلظ الخارج عن الطبیعة، تصنیف جالینوس. به گفتۀ حُنین‌بن اسحاق، این اثر شامل یک جزء است و در آن، انواع ورمهای غیرطبیعی و علائم و ویژگیهای آنها شرح داده شده است و ظاهراً توسط ایوب ابرش به سریانی ترجمه شده و ابن‌صلت آن را به عربی درآورده است (ابن ندیم، 290؛ GAS, III / 111). یک نسخۀ خطی از این اثر در کتابخانۀ الازهر، بخش طب (شم‍ ‍70)، نگهداری می‌شود (ازهریه، 6 / 133).
6. حاجی خلیفه ترجمۀ المجسطی در هیأت، تصنیف بطلمیوس را نیز به ابن صلت نسبت می‌دهد، ولی در منابع کهن‌تر چنین سخنی گفته نشده است. همچنین عبارات حاجی خلیفه نشان می‌دهد که وی گزارش ابن ندیم را دربارۀ کتاب المجسطی به درستی در نیافته است (حاجی خلیفه، 2 / 1594؛ ابن ندیم، 267- 268).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، به کوشش ماکس موللر، قاهره، 1299 ق / 1882 م؛ ابن ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، هاله، 1872 م؛ ازهریه، فهرست؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، 1941 م؛ قفطی، علی‌بن یوسف، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیبرت، لایپزیک، 1903 م؛ یعقوبی، تاریخ، بیروت، دارصادر، نیز:

Arberry; GAS; Klamroth, »Über die Auszüge aus griechischen Schriftstellern bei al-Jaqubi«, ZDMG, vol. 40, 1886; Wüstenfeld, F., Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, New York, 1978.

محمدعلی مولوی