ابوذر هروی

اَبوذَرِ هَرَوی، عبد بن احمد بن محمد بن عبدالله انصاری (355 یا 356-5 ذیقعدۀ 434 ق / 966-16 ژوئن 1043 م)، محدث مالكی. برخی از منابع نام او را عبدالله نوشته‌اند (برای نمونه، نك‍ : قاضی عیاض، 4 / 696). اصل وی از هرات بود و در شهر خویش به ابن‌سمّاك شهرت داشت (ذهبی، سیر، 17 / 555). سالهای نخست زندگانی را در هرات گذرانید و در آنجا از ابوالفضل ابن خمیرویه، بشر بن محمد مزنی (همو، تذكرة، 3 / 1103) و ابوعبدالله محمد بن احمد غوزمی استماع حدیث كرد (یاقوت، 3 / 824). همچنین در سرخس از ابومحمد ابن‌حمویه و زاهر بن احمد طوسی، در بلخ از ابواسحاق مُستملی، در مرو از ابوالهیثم كشمیهنی، در بصره از ابوبكر هلال بن محمد و شیبان بن محمد ضبعی، در بغداد از ابوالحسن دارقطنی و ابوعمر ابن‌حیویه، در دمشق از عبدالوهاب بن حسن كلابی، در مصر از ابومسلم كاتب و در فارس و جبال از برخی مشایخ استماع نمود. از دیگر مشایخ مهم او حاكم نیشابوری و ابن‌شاهین بوده‌اند (ذهبی، همان، 3 / 1103-1104؛ نیز نك‍ : فارسی، 607؛ قاضی عیاض، همانجا)، گفتنی است كه وی در یكی از آثار خود نام بیش از 300 تن از مشایخ خویش را گرد آورده بوده است (همانجا). ابوذر در بغداد به روایت حدیث پرداخت (خطیب، 11 / 141) و در ضمن از ابوبكر ابن طیب باقلانی و ابوبكر ابن فورك كلام آموخت (قاضی عیاض، 4 / 696‌-697) و در همین برهه بود كه به فقه مالكی و كلام اشعری گرایید (نك‍ : ابن‌عساكر، 255- 526). وی سرانجام به ملكه رفت و در سراة بنی شبابه ــ در حومۀ شهر ــ ساكن شد، ولی هر سال در موسم حج به شهر می‌آمد و حدیث می‌گفت و پس از حدود 30 سال اقامت در مكه ظاهراً همانجا درگذشت (خطیب، همانجا؛ قاضی عیاض، 4‌ / 697؛ ابن عساكر، 255؛ یاقوت، 3 / 247). به عنوان نمونه‌ای از سعۀ روایت ابوذر هروی می‌توان اشاره كرد كه او صحیح بخاری را از 3 طریق، یعنی از طریق ابن‌حمویه، ابواسحاق مستملی و كشمیهنی از فربری و او از بخاری روایت می‌كرده است (نك‍ : ابن‌عطیه، 65، 122، 137؛ ابن‌خیر، 94؛ ذهبی، سیر، 17 / 555) و همین روایت صحیح بخاری یكی از عوامل مهم شهرت اوست (نك‍ : فوك، 72-75). وی علاوه بر نقل حدیث در نقد آن نیز تبحر داشت (قاضی عیاض، همانجا). ابوذر هروی نه تنها خود مورد توثیق علمای رجال قرار گرفته (مثلاً نك‍ : خطیب، همانجا)، بلكه نظرات رجالی او نیز مورد توجه بوده است (مثلاً نك‍ : ابن حجر، 1 / 256، جم‍‌ ).
بنا بر گفتۀ ذهبی (سیر، 17 / 557) ابوذر هروی در انتقال كلام اشعری به مغرب و اندلس نقشی مؤثر داشت. وی كه خود كلام را در بغداد آموخته بود، در مكه آن را منتشر ساخت و برخی از عالمان مغرب آن را از او فرا گرفتند و به مغرب بردند. ابوذر در تصوف نیز به تعبیر عبدالغافر فارسی (همانجا) «مشارالیه» و اهل زهد و ورع بود و به نقل قاضی عیاض (همانجا) كسانی كه با وی ملاقات داشته‌اند، وی را بر طریقۀ اسلاف صحابه و تابعین یافته‌اند. از كسانی كه از ابوذر هروی روایت كرده‌اند، می‌توان پسرش عیسی، ابومحمد عبدالغنی حافظ، ابوعمران فاسی، ابن دلائی، ابو صالح موذن، ابوالولید باجی و ابوبكر احمد بن علی طُرَیثیثی را نام برد (قاضی عیاض، همانجا؛ ابن بشكوال، 1 / 69؛ ذهبی، تذكرة، 3 / 1104). همچنین خطیب بغدادی و ابوعمر ابن‌عبدالبر از او اجازۀ روایت دریافت داشته‌اند (خطیب، ذهبی، همانجاها). 

آثـار

مهم‌ترین تألیف ابوذر، مستخرج او بر صحیحین بخاری و مسلم است (نك‍ : فارسی، همانجا). در منابع متقدم برخی دیگر از تألیفات او را نیز یاد كرده‌اند كه از آن جمله می‌توان این كتابها را نام برد: دلائل النبوة، السنة و الصفات، فضائل القرآن، فضائل مالك بن انس، فضل عاشوراء، فهرست، مسانید الموطأ، المستخرج علی الالزامات دارقطنی، المعجم، ‌معیشة النبی و اصحابه و تخلیهم عن الدنیا (قاضی عیاض، 4 / 697- 698؛ ابن خیر، 70، 89، جم‍ ؛ رودانی، 368). همچنین حاجی خلیفه (1 / 441) از تفسیری از او یاد كرده است. نیز دو نسخۀ خطی از احادیث ابوذر هروی شناخته شده كه یكی نسخه‌ای است مورخ 552 ق كه در كتابخانۀ اوقاف بغداد نگهداری می‌شود (طلس، 253) و دیگری در دارالكتب قاهره مضبوط است (GAS, I / 231).

مآخذ

ابن‌بشكوال، خلف بن عبدالملك، الصللة، به كوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1374 ق؛ ابن حجر، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن. 1329 ق؛ ابن‌خیر، محمد، فهرسة، به كوشش فرانسیسكو كودرا، بغداد، 1382 ق / 1963 م؛ ابن عساكر، علی ابن‌حسن، تبیین كذب المفتری، بیروت، 1404 ق؛ ابن‌عطیه، عبدالحق، فهرس، به كوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، 1983 م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ ذهبی. محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1390 ق / 1970 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1403 ق / 1984 م؛ رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف، به كوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق / 1953 م؛ فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، به كوشش محمد كاظم محمودی، تهران، 1403 ق؛ قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ترتیب المدارك، به كوشش احمد بكیر محمود، بیروت، 1387 ق؛ یاقوت، بلدان، نیز:

Fuck, j., «Zm Überlieferungesgeschichte von Buḥārī’s Traditionssam-mlung», ZDMG, 1938, vol.XCUII; GAS.

محمد آصف فكرت