ابوالخیر فارسی

اَبوالخِیْرِ فارسی، تقی‌الدین محمد بن محمد (د بعد از 957 ق / 1550 م)، منجم، ریاضی‌دان، ادیب، عالم به پزشكی و شاعر شیعی متخلص به فهمی. در برخی از منابع، نام او محمد تقی یاد شده است (آقا بزرگ، 7 / 67). وی در شیراز می‌زیسته است (نفیسی، 1 / 386). از سال تولد و زادگاهش اطلاعی در دست نیست و آگاهی از زندگی و چگونگی تحصیلات او بسیار اندك است. او نزد میرصدرالدین محمد دشتكی شیرازی (مق‍ 903 ق / 1498 م) و فرزندش میر غیاث‌الدین منصور دشتكی (د948 ق / 1541 م) به فراگیری دانش پرداخت (نك‍ : آقا بزرگ، 2 / 10).
ذكر تألیفات او در الذریعه و نیز شیوۀ بیان وی دربارۀ ائمۀ شیعه، تشیع او را نشان می‌دهد (نك‍ : همانجاها؛ امین، 9 / 406).
تاریخ درگذشت ابوالخیر در دست نیست، امّا از آنجا كه او در اسامی العلوم خود از علامه خفری (د 957 ق) با عبارت «رحمةالله علیه» یاد می‌كند (آقابزرگ، 2 / 9)، می‌توان گفت كه تا سال 957 ق زنده بوده است و اینكه نفیسی (همانجا) و فاروقی (ص 41) تاریخ كتاب مختصر طلیعة العلوم وی را (979 ق / 1571 م) سال تألیف این اثر دانسته‌اند، درست نیست (نك‍ : شورا، 4 / 417).

آثـار

الف ـ چاپی

1. آداب السلطنه، رساله‌ای است به زبان فارسی در آداب سلطنت و وزارت كه در 1345 ش در نشریۀ دانشكدۀ ادبیات اصفهان (شم‍ 2 و 3) به كوشش ع. فاروقی به چاپ رسیده است؛ 2. حل التقویم، در نجوم و هیأت و گاه‌شماری به فارسی. ابوالخیر این رساله را در 917 ق به نام استاد خود غیاث‌الدین منصور تألیف كرد. این اثر در 1349 ش در فرهنگ ایران زمین (ج 17)، به كوشش تقی بینش به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

1. احكام الاحكام، رساله‌ای است در نجوم به فارسی كه برگزیده‌ای از برهان الكفایۀ علی بن محمد شریف بكری است (آقا بزرگ، 1 / 291-292). نسخه‌ای از این اثر با عنوان رسال‍ـة فی شرح الطالع و احكامه در قاهره (دارالكتب، 1 / 242) و نیز نسخه‌ای به نام گزیدۀ برهان الكفایه در تهران (مركزی، خطی، 3(2) / 934) موجود است كه با توجه به موضوع آنها می‌توان گفت كه این دو اثر همان احكام الاحكام است.
2. اسامی العلوم و اصطلاحاتها، به فارسی، در فضیلت علم، حكمت، آداب تعلیم و تعلم، اخلاق و معارف (آقابزرگ، 2 / 9-10).
3. طلیعة العلوم، به عربی. آقا بزرگ (15 / 180) آن را خلاصۀ اسامی العلوم می‌داند. این اثر در تعریف موضوعات علوم و شرح اصطلاحات آن است و قدیم‌ترین نسخۀ آن، با تاریخ كتابت 979 ق، در تهران، كتابخانۀ مجلس (شورا، همانجا) موجود است.
4. خلاص‍ـة طلیع‍ـة العلوم، رسالۀ مختصری است به عربی در علوم ادبی تفسیر، تصوف و طریقت، حکمت، اخلاق، ریاضیات و قافیه که مؤلف از كتاب طلیعة العلوم خود استخراج كرده است. نسخه‌ای از این رساله در كتابخانۀ مجلس (همان، 19 / 386-387) نگهداری می‌شود و نسخۀ دیگری از آن با عنوان التقاط طلیعة العلوم در كتابخانۀ دانشكدۀ حقوق تهران (حقوق، 431) موجود است.
5. اسطرلاب مسطح، رساله‌ای است به فارسی دربارۀ خصوصیات اسطرلاب. نسخه‌هایی از آن در تهران و مشهد موجود است (شورا، 19 / 368، مركزی، خطی، 3(2) / 830-831؛ فاضل، 3 / 1552-1553) و نیز نسخه‌های دیگر در مشهد (آستان قدس، 10 / 216-217) و تهران (مركزی، میكروفیلمها، 1 / 10) با عنوان رساله در اسطرلاب معرفی شده است. این رساله را آقا بزرگ (1 / 35-36) و مدرس (7 / 94) و منزوی (1 / 234-235) با عنوان آغاز و انجام آورده‌اند. 
6. انتخاب حل التقویم، در یك مقدمه و یك مقاله و یك خاتمه. نسخه‌هایی از آن در تهران (شورا، 2 / 61؛ مركزی، خطی، 16 / 621) موجود است و نیز نسخه‌هایی دیگر در مشهد (آستان قدس، 3 / 51) به نام منتخب حل التقویم و در تهران با عنوانهای مختصر حل التقویم و لمعات در حل تقویم (مركزی، میكروفیلمها، 2 / 27؛ مركزی، خطی، 16 / 14) نگهداری می‌شود.
7. انیس الاطباء، به فارسی، بخشی از یك كتاب پزشكی است در طب نظری و طب عملی. نسخه‌ای از آن در بانكیپور (بانكیپور، XI / 20-21) موجود است.
8. رساله در هیأت، به فارسی، قدیم‌ترین نسخۀ آن در تهران است (مركزی، خطی، 16 / 621).
9. رسال‍ـة فی حساب القمر، در یك صفحه. نسخه‌ای از آن در تهران (همان، 9 / 1022) و مشهد (آستان قدس، 10 / 252) موجود است.
10. زبدة (فی) الصرف، رسالۀ كوتاهی است به عربی در صرف و اشتقاق كه مؤلف از بستان الادب اقتباس كرده و دو نسخه از آن در شیراز (بهروزی، 1 / 161-162، 2 / 135-136) وجود دارد.
11. شرح رسالۀ هیأت، شرحی است بر رسالۀ هیأت علاءالدین علی قوشچی (د879 ق / 1474 م) كه در این شرح ابوالخیر بر وی خرده گرفته است. نسخه‌ای از آن در تهران (شورا، 19 / 286-287) موجود است.
12. طالع‌نامه. نسخه‌ای از آن در مشهد (آستان قدس، 3 / 50) نگهداری می‌شود.
13. معرفة سمت القبلة، رساله‌ای است به عربی در شناخت جهت قبله. نسخه‌هایی از آن در مشهد (همان، 10 / 218- 219) موجود است و نسخه‌هایی دیگر در تهران (شورا، 19 / 368) با عنوان قبله و همچنین در مشهد (آستان قدس ف، 243) با عنوان الدائرة الهندیة وجود دارد. آقابزرگ (8 / 19) نیز دو نسخه با همین عنوان اخیر معرفی كرده است.
14. مغنی صغیر، رساله در نحو. یك نسخه از آن در مشهد (آستان قدس، 12 / 367- 368) موجود است. 

ج ـ آثار یافت نشده

1. بستان الادب، در 12 فن ادبی؛ لغت، صرف، اشتقاق، نحو، معانی و ... (امین، همانجا)؛ 2. بیست و چهار باب در اسطرلاب (آقابزرگ، 3 / 189)؛ 3. تقریر التحریر، در ریاضی كه احتمالاً تقریری از تحریر اصول اقلیدس نصیرالدین طوسی است (قربانی، 202) و شاید همان تهذیب الاصول اوست؛ 4. تهذیب الاصول، كه تحریر اصول اقلیدس است (نك‍ : امین، همانجا)؛ 5. دلیل السائرین، در شناخت فاصلۀ شهرها (نك‍ : شورا، 19 / 286)؛ 6. صحیفة النور فی الحكمة، دربارۀ اصول اقلیدس و مجسطی (حاجی خلیفه، 2 / 1076).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آستان قدس ف، فهرست؛ آقابزرگ، الذیع‍ـة؛ امین، محسن، اعیان الشیع‍ـة، بیروت، 1983 م؛ بهرورزی، علی‌نقی و محمد صادق فقیری، فهرست كتب خطی كتابخانۀ ملی فارس، شیراز، 1351 ش؛ حاجی خلیفه، كشف؛ حقوق، خطی؛ دارالكتب، خطی فارسی؛ شوار، ‌خطی؛ فاروقی، ع.، «كتاب آداب السلطنه»، نشریۀ دانشكدۀ ادبیات اصفهان، اصفهان، 1345 ش، س 2،‌ شم‍ 2 و 3؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ جامع گوهرشاد مشهد، مشهد، 1367 ش؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضیدانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365 ش؛ مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، 1346 ش؛ مركزی، خطی؛ مركزی، میكروفیلمها؛ منزوی، خطی؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم نثر درایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش؛ نیز:

Bankipore.

سید محمدرضا فاضل هاشمی