ابوالخیر اشبیلی

اَبوالْخِیرِ اِشْبیلی، ملّقب به شجّار، از دانشمندان برجسته در كشاورزی. وی در اشبیلیه به دنیا آمد. از سرگذشت او اطلاعی در دست نیست، همین اندازه می‌دانیم كه در اواخر سدۀ 5 ق / 11 مظضمن گردشهای علمی خویش در جنگلها، باغها و مزارعِ الشرف (منطقه‌ای در اشبیلیه)، با ابوعمر احمد بن محمد بن حجاج، گیاه‌شناس و مؤلف اشبیلی، آشنا شده و در 494 ق / 1100 م نزد پزشك اشبیلی، ابوالحسن شهاب معیطی درس می‌خوانده است. اثر او كه بعدها عنوان الفلاحة یافت، یكی از مآخذ كتاب الفلاحۀ ابن عوّام (ه‍ م) بوده است (ابوالنصر، 28(4) / 557؛ EI2, I / 135-136, II / 901). مقالات او و معاصرانش ابن فاضل اندلسی، ابن حجاج اشبیلی، ابن وافدلخمی و ابن بصال، نخستین مقالاتی بود كه در اسپانیا دربارۀ كشاورزی نوشته می‌شد (پرس، 197).

آثـار

كتاب مشهور او الفلاحة، اثری است علمی و مبتنی بر تجربه و مشاهدات شخصی ابوالخیر دربارۀ رستنیهای بیشه‌های الشرف، گرچه مانند نوشته‌های كهن‌تر دربارۀ كشاورزی مطالب عامیانه و خرافی نیز دارد. كتاب مزبور مشتمل بر این مطالب است: ملاحظات كلی دربارۀ گیاهان و انواع گوناگون آنها، نحوۀ درختكاری، زمان مناسب برای كاشت و رشد و باروری هر گیاه، آفات گیاهی، طرز تكثیر گیاهان و دانه‌ها، اطلاعاتی دربارۀ زنبور عسل و جانوران خانگی و جانوران وحشی و موذی. پایان كتاب به تجارب كلی و مطالبی مربوط به هواشناسی و ستاره‌شناسی اختصاص دارد (EI2, II / 901). ابوالخیر در تألیف این اثر از كتاب النبات ابوالحنیفۀ دینوری و الفلاحة النبطیۀ ابن وحشیه نیز استفاده كرده است. یك نسخه از این اثر ضمن مجموعۀ شمارۀ 4764 در كتابخانۀ ملی پاریس (بلوشه، 13) و نسخه‌ای دیگر در جامع زیتونۀ تونس نگهداری می‌شود (امین، 3 / 29). كتابی كه به نام الفلاحة در 1357- 1358 ق در فارس به چاپ رسیده، به غلط به ابوالخیر نسبت داده شده است (نك‍ : EI2، همانجا).

مآخذ

ابوالنصر، عادل، «من آثار العرب الزرعیة فی الاندلس»، مجلة الجمع العلمی العربی، دمشق، 1373 ق / 1953 م؛ امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، بیروت، 1396 ق / 1976 م؛ نیز:

Blochet; EI2; Pérès, Henri, La Poésoe andalouse en arabe classique, Paris, 1953.

ابوالحسن دیانت