ابوحلیقه

اَبوحُلَیقه، رشیدالدین ابوالوحش بن ابی الخیر فارس بن ابی سلیمان داوود (591 ـ زنده در 658 ق / 1195-1260 م)، حكیم و طبیب مصری. او در خاندانی مشهور كه ابن ابی اصیبعه (2 / 121، 123، 130-132) شرح احوال چند تن از پزشكان برجستۀ آن را آورده است، به دنیا آمد. نیای او ابوسلیمان داوود پزشكی چیره‌دست و از مقربان صلاح‌الدین ایوبی بود و به روایت خود ابوحلیقه، روزی كه بیت‌المقدس فتح شد، خانۀ او به دستور صلاح‌الدین پناهگاه همگان بود (همو، 2 / 122). گرچه خاندان او به دلیل شهرت حكیم ابوشاكر بن ابی سلیمان، در مصر و شام، به بنی شاكر مشهور بوده (همو، 2 / 128)، اما شهرت او به ابوحلیقه كه الملك الكامل ایوبی او را بدان نامید (همو، 2 / 125)، به سبب حلقۀ نقرۀ كوچكی (حُلَیقه، مصغّر «حلقه») بوده است كه گویا پدرش كه فرزندانش در خردی می‌مردند، هنگام ولادت در گوش او كرده بوده است تا اگر زنده بماند، آن را صدقه دهد (همو، 2 / 129). ابوحلیقه در قلعۀ جَعْبَر (بركنارۀ فرات بین بالس و رَقّه) زاده شد. پس از آن همراه خانواده‌اش به رها (اورفا) رفت و 7 یا 8 سال آنجا ماند و پرورش یافت. پدرش فارس ابوالخیر كه برخلاف برادران مردی سپاهی بود، گویا میل داشت كه ابوحلیقه نیز شغل پدر را انتخاب كند و از این رو او را لباس سپاهیگری می‌پوشانید، اما به توصیۀ الملك العادل، او را برای فراگرفتن طب به دمشق نزد برادر خود حكیم مهذب‌الدین ابوسعید فرستاد (همو، 2 / 123، 124). ابوحلیقه یك سال در دمشق ماند و الفصول بقراط و تقدمة المعرفة را خواند. سپس در 599 ق / 1203 م به قاهره رفت و همانجا اقامت گزید. اگرچه ابن ابی‌اصیبعه از ادامۀ تحصیلات و استادان او در مصر یاد نكرده است، ولی به نظر می‌رسد كه پس از اتمام تحصیلات بود كه در آنجا به خدمت الملك الكامل درآمد. وی پس از مرگ سلطان به ملك الصالح نجم‌الدین و بعد از او به الملك المعظم تورانشاه ایوبی پیوست و بعد از قتل تورانشاه در 27 محرم 648 ق / اول مۀ 1250 مدتی در خدمت تركان بود كه بر قلمرو ایوبیان مسلط شده بودند. آنگاه به خدمت الملك الظاهر بیبرس (حك‍ 658-676 ق) درآمد (همانجا). از اینجا می‌توان دانست كه لااقل تا 658 ق یعنی آغاز حكومت بیبرس زنده بوده است، اما از آنجا كه ابن ابی‌اصیبعه مورخ معاصر و نزدیك به ابوحلیقه از تاریخ مرگ او ذكری نكرده، می‌توان احتمال داد كه او تا 667 ق / 1269 م كه نامۀ پسرش محمد به دست ابن ابی اصیبعه رسید (همو، 2 / 130)، زنده بوده است و گرنه ابن ابی اصیبعه كه همواره به مطالب كتاب خویش می‌افزوده (نك‍ : ه‍ د، 2 / 627)، تاریخ مرگ ابوحلیقه را ذكر می‌كرد. گفتنی است كه ابوحلیقه نزد مهذب الدین عبدالرحیم بن علی دخوار، استاد ابن ابی‌اصیبعه نیر تحصیل علم كرده (ابن ابی اصیبعه، 2 / 123)، اما زمان و كیفیت آن معلوم نیست.

آثـار

از تألیفات ابوحلیقه كه ابن ابی اصیبعه (2 / 130) آنها را یاد كرده: مقالة فی ضرورة الموت، مقالة فی حفظ الصحة، مقالة فی ان الملاذ الروحانیة الذّ من الملاذ الجسمانیة و كتاب المختار فی الالف عقار در ادویۀ مفرده و كتاب الأمراض و اسبابها و علاماتها و مداواتها می‌باشد كه اثری از آنها برجای نمانده است. اما به گفتۀ لینگز (I / 47) رساله‌ای موسوم به مقال فی الایارجات (داروهای مسهل) نیز تألیف كرده كه به كوشش پل اسبات و كریستو آویرینوس، همراه با ترجمۀ فرانسوی آن، در جلد 10 «متون عربی و مطالعات اسلامی»، در قاهره (1953 م) به چاپ رسیده است. اولمان(ص 126) نیز اثری به نام كتاب مختصر فی مرض المالیخولیا به ابوحلیقه نسبت داده است.

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق / 1882 م؛ نیز:

Lings, Martin and Yasin Hamid Safadi, Third Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Library, London, 1977; Ullmann, Manfred, Die Medizin im Islam, Leiden / Köln, 1970.

محمد هادی مؤذن جامی