ابوالحسن نادرالزمان

اَبوالْحسنِ نادِرُالزَمان، نگارگر نامور ایرانی دربار جهانگیر، پادشاه گروكانی هند. او همراه با پدرش آقا رضا هراتی در واپسین سالهای سدۀ 10 ق / 16 م به شبه‌قارۀ هند مهاجرت كرد و در زمان شاهزادگی جهانگیر به او پیوست. ظاهراً وی در 996 ق متولد شده است، زیرا در حاشیۀ نخستین اثری كه از او بازمانده، عبارتی به این صورت نوشته شده است: رقم ابوالحسن بن رضا مرید خانه‌زاد، در سن سیزده سالگی 1009 ق (پیندر ویلسن، 61). وی در حاشیۀ آخرین آثارش كه تصاویر رسمی شاه جهان است، یك بار رقم «خاندان زاده نادرالزمان مشهدی سنه...» و بار دیگر «عمل العبد الحقیر نادرالزمان ابوالحسن مشهدی شاه جهانی» را آورده است. بنابراین می‌توان محل تولد او را مشهد دانست (كریم‌‌زاده، 1 / 37، 41، 42). 
نخستین اثر بازمانده از ابوالحسن تصویر سیاه قلم زرین «جان مقدس» است كه سوادی است از حكاكی یك هنرمند آلمانی به نام آلبرت دورر كه در موزۀ آشمولین آكسفورد نگهداری می‌شود (پیندر ویلسن، همانجا). مطالعۀ نگاره‌های مسیحی اروپایی و سوادبرداری از آنها در كارگاههای هنری جهانگیر رواج فراوان داشت. این عامل در آموزش هنری ابوالحسن نیز تأثیر گذاشت. تصویر كوچك عیسی مسیح كه صلیب بر دوش می‌كشد، در كتابخانه چستر بیتی (گاسكونی، 114) و تصویر شماره 13 «آلبوم مینیاتوری‌های هندی و ایرانی» در سده‌های 16- 18 م كه یك زن فرنگی و شخصیتهای استعاری را نشان می‌دهد و چنین می‌نماید كه بخشی از این مجلس سواد یك حكاكی غربی ساخت زادلر و بر مبنای كار مارتین دووس است، از این دسته‌اند (ایوانف، 22). 
ابوالحسن شیوۀ نگارگری ایرانی را در محضر پدرش آموخت، از مشقهای بازماندۀ او در این زمینه تصویر مرد جوانی كه بر كرسی نشسته و كتابی در دست دارد (بیچ، 200،198). سرمشق او این بار یكی از كارهای پدرش با رقم رقا جهانگیر شاهی است در موزۀ دولتی شهر برلین نگاهداری می‌شود. از دیگر كارهای دورۀ جوانی وی نقاشی یكی از مجالس نسخۀ خطی انوار سهیلی موجود در موزۀ بریتانیاست كه كار كتابت و نگارگری آن در تاریخ 1019 ق / 1610 م زیر نظر آقا رضا پایان یافته است (بارت، 99). چهرۀ خود ابوالحسن در حاشیۀ یكی از برگهای مرقع گلشن كه به دست «دولت» هنرمند معاصرش ساخته شده، بازمانده است. در این تصویر او چپ دست و نزدیك بین می‌نماید (گدار، «حواشی مرقع گلشن»، 20-21 / (I(1؛ بهنام، 5). 

جهانگیر در شرح جشن سیزدهمین نوروز پادشاهی خود یعنی سال1027 ق / 1618 م می‌نویسد: «در این تاریخ ابوالحسن مصور به خطاب نادرالزمانی سرفراز گشت. مجلس جلوس مرا در دیباچۀ جهانگیر نامه كشیده، به نظر درآورد. چون سزاوار تحسین [و] آفرین بود، مورد الطاف بی‌كران گشت. كارش به عیار كامل رسیده و تصویر او از كارنامه‌های روزگار است. در این عصر نظیر وعدیل خود ندارد. اگر در این روز اوستاد عبدالحی و اوستاد بهزاد در صفحۀ روزگار می‌بودند، انصاف كار او می‌دادند. پدرش آقا رضائی مروی [آقا رضای هروی] در زمان شاهزادگی من به خدمت من پیوسته، او را نسبت خانه‌زادی به این درگاه است. غایتاً او را هیچ آشنایی و مناسبت به كار پدرش نیست، بلكه از یك عالَم نمی‌توان گفت و مرا نسبت به او حقوق تربیت بسیار است. از صغر سن تا حال خاطر همیشه متوجه تربیت او بوده تا كارش به این درجه رسیده، الحق نادرۀ زمان خود بوده» (توزك، 2 / 237). مقایسه میان پدر و پسر توسط جهانگیر شاید از آنجا ناشی می‌شود كه آقا رضا هنگامی كه به خدمت او درآمده، مرد میان سالی بوده و دولت او رو به افول می‌رفته است (براون، 65). از سوی دیگر جهانگیر نیز همانند بیشتر فرمانروایان تمامی امتیازها را به خود نسبت داده و سهم پدر را در آموزش فرزند به كلی نادیده گرفته است. به هر تقدیر آقارضا و ابوالحسن با قلم‌گیریها و رنگ‌آمیزیهای خود سبب تقویت نفوذ سبك ایرانی در نگارگری مغولی هندوستان شدند (بارت، 100؛ ایرانیكا، I / 311). 
تخصص ابوالحسن صورت‌سازی بود و در این كار بصیرت كامل داشت. در ارائۀ مجالس مختلف جلوه‌های آشكار نقوش و یا مهارت هنری هدف او نبود، بلكه او این وسایل را در خدمت موضوع قرار می‌داد. وی كار خود را با پذیرفتن واقعیت عینی شخصیتهای مورد نظر آغاز می‌كرد و سپس به دنبال صورت ظاهر و خصوصیات فردی آنها می‌گشت. دقت نظر و توانایی وی در ارائه ریزه‌كاریهایی چون نقوش پارچه، زیورها و اجزای طبیعت، شادابی خاصی به كارهای او بخشیده است. آثار ابوالحسن افزون برآنكه از اسناد معتبر اوضاع اجتماعی روزگار جهانگیر است، نقطۀ عطفی نیز در هنر شبیه‌سازی (پرترۀ) مكتب نقاشی مغولی به‌شمار می‌آید. وی بهتر از هر هنرمند دیگر دوگانگی شخصیت جهانگیر، یعنی سالوس و خشونت ذاتی اورا در كنار علاقۀ او به زیبایی و هنر به بیننده القا می‌كند. 

آثار رقم دار ابوالحسن و چند اثر مشترك او با سایر هنرمندانِ كارگاههای هنری جهانگیر و شاه جهان را از نظر موضوع در سه گروه می‌توان جای داد:

گروه نخست، تصاویر رسمی و مجالس دیوان و دربار جهاگیر: 1. تك چهرۀ جهانگیر كه تصویر پدرش را در دست دارد. در این مینیاتور بر كرۀ زمین كه در دست اكبر شاه است، نوشته شده: «شبیه حضرت اكبر شاه، عمل نادرالزمان» و در سمت چپ تصویر نیز نوشته شده: «شبیه حضرت جهانگیر پادشاه است كه در سن سی سالگی ساخته‌اند، عمل قاسم چهره گشا، اصلاح نادرالزمان». این تصویر متعلق به موزۀ گیمۀ پاریس است (گاسكونی، 178). 
2. تصویر جهانگیر با لباس مجلل و لوازم جنگی كه كرۀ زمین را در دست گرفته است، با رقم: «عمل كمترین مرید زاده‌ها به اخلاص نادرالزمان»، متعلق به فرییر گالری واشنگتن (بیچ، 184). 3. مجلس بر تخت نشستن جهانگیر در 1014 ق / 1605 م، با رقم: «عمل كمترین خاكسران ابوالحسن جهانگیر شاهی» (ایوانف، 18). 4. مجلس دربار جهانگیر، در این اثر شاه بر تخت نشسته، پای خود را بر كرۀ زمین نهاده و فرزندان و رجال دربار در برابر او ایستاده‌اند. با رقم «كمترین ابوالحسن نادر الزمان» كه بر روی كره مشاهده می شود. این تصویر در فرییر گالری نگهداری می‌شود (بیچ، 203, 204). 5. مجلس دیدار (خیالی) شیخ سعدی از جهانگیر و تقدیم نسخه‌ای از كلیات خود به وی در حضور 9 تن از مشاهیر شعرا و دانشمندان جهان كه در میان ‌‌آنان حكیم ابوالقاسم فردوسی نیز مشاهده می‌گردد، با رقم: «صورت شیخ سعدی شیرازی، عمل ابوالحسن». این قطعه سمت چپ مجلس دربار جهانگیر است و در گالری هنری والترز نگهداری می‌شود (همو، 204). 6. مجلس بارعام جهانگیر در تاریخ 1028 ق / 1619 م، با رقم: «ابوالحسن» كه متعلق به موزۀ هنرهای زیبای ‌بستن است (بارت، 104). 7. برگی از توزك جهانگیری، مجلس دیدار خیالی شبانۀ جهانگیر با درویشان و تهیۀ غذا برای او در باغ شالیمار كشمیر (پیندرویلسن، 69). 8. مجلس دست به دعا برداشتن جهانگیر، شاه جهان وآصف خان در محضر سه عالم روحانی، با رقم: «عمل نادرالزمان» (ایوانف، لوحۀ 9). 9. مجلس دیدار خیالی جهانگیر و شاه عباس صفوی. در این مجلس دو سلطان مقتدر جهان اسلام بر روی كرۀ زمین ایستاده، یكدیگر را درآغوش می‌فشارند. در كنار تصویر جهانگیر رقم: «مریدزادۀ بالاخلاص نادرالزمان» و در كنار تصویر شاه عباس جملۀ «بن آقارضا» دیده می‌شود. از این مجلس حداقل دو نسخه تهیه شده كه از رسوم متداول مكتب نگارگری مغولی هند به شمار می‌آید: نسخۀ اول در آكادمی علوم لنینگراد و نسخۀ دوم در فرییر گالری نگهداری می‌شود (گاسكونی، 130؛ بیچ، 74, 169). 10. مجلس شكست ملك عنبر. در این تصویر جهانگیر تیر دومی را از كمان خود به سوی سر بریدۀ ملك عنبر یاغی زنگی تبار ایالت دكن رها می‌سازد. نقش‌بندی (كمپوزیسیون) این مجلس نیز تركیب 
شگفتی از نقشهای واقعی (رئالیستی) و نمادی (سمبولیك) گوناگون است. این مطلب بی‌سابقه، حركت جدیدی در هنر نگارگری شبه قاره به وجود آورده است. این تصویر متعلق به كتابخانۀ چستربیتی در دوبلین است (گاسكونی، 153). 11. مجلسی از جهانگیرنامه كه برگذاری مراسمی را در باغ شهرآرای كابل نشان می‌دهد و شاه از پنجره درباریان را نظاره می‌كند. این اثر كه بسیار پركار و یكی از بهترین كارهای ابوالحسن به شمار می‌آید، سابقاً در مجموعۀ اردشیر در بمبئی نگاهداری می‌شده است (غروی، 17). 
گروه دوم، تصاویر شاه جهان: 1. تصویر ایستادۀ شاه جهان كه جقۀ زمردنشان دردست دارد، با رقم «عمل غلامزادۀ میراثی، نادرالزمان». شاه جهان درحاشیۀ آن به خط خود نوشته است: «چهرۀ خوبی از من در 25 سالگی». نسخه‌ای از این تصویر در موزۀ گیمه، و نسخۀ دیگری در موزۀ ویكتوریا و آلبرت نگاهداری می‌شود (گاسكونی، 186؛ پیندرویلسن، 70). 2. تصویر باشكوه شاه جهان در حال دریافت تحفه و هدایای عیدی سلاطین دیگر كشورها. زیر پایۀ تخت رقم: «خاندان‌زاده نادرالزمان سنۀ...» ملاحظه می‌شود (كریم‌زاده 1 / 41). 3. تصویر استادانۀ شاه جهان برتخت طاووس، با رقم: «عمل فدوی نادرالزمان» متعلق به موزۀ متروپولیتین (رابینسن، 181؛ دیماند، لوحۀ 35). 4. بازدید شاه جهان از لشكریان خود با رقم: «خانه‌زاد تمام اخلاص نادرالزمان» (ایوانف، 21). 5. تصویر كودكی دومین پسر شاه جهان، بارقم: «بندۀ با اخلاص نادرالزمان» (كریم‌زاده، 1 / 42؛ ولش، «هنر مغولان هند»، 167، نیز لوحۀ 31).
گروه سوم، تصاویر پراكنده: 1. تصویر سنجاب بر روی درخت، كار مشترك منسوب به ابوالحسن نادرالزمان و منصور نادر العصر. احتمالاً نقش سنجاب كار ابوالحسن باشد. این تصویر جزو یك مجموعۀ خصوصی است (ویلكینسن، 14؛ ولش، «نقاشی سلطنتی مغول»، 25). 2. سوار و شكاربان و بازشكاری سفید و سگ تازی، با رقم: «عمل نادرالزمان» (ایوانف، 23). 3. زائر كهنسال در بیایان، با رقم: «عمل نادرالزمان» كه جزو مجموعۀ خصوصی است (رابینسن، 180؛ براون، تصویر 17). 4. كالسكه‌ای كه به دو گاو حنایی قرمز و فیلی (خاكستری) بسته شده، با رقم: «راقمه ابوالحسن» (كریم‌زاده، همانجا). 5. تصویر امیر حمزه در دام اژدها، با نوشته‌های پراكنده در حاشیه از جمله «شبیه حضرت امیر حمزه رضی الله عنه»، بارقم: «مشق فقیر نادرالزمان، فی بلدۀ برهانپور» (همو 1 / 40). 6. تصویر سوار و بازدار، با رقم: «عمل نادرالزمان» در فرهنگستان علوم لنینگراد. نسخه‌های مشابهی از این تصویر 
در موزۀ بریتانیا، كتابخانۀ رامپور و یك مجموعۀ خصوصی موجود است (ایوانف، 23, 24، نیز تصویر 14). 7. جلوس آصف خان، وزیر جهانگیر، با رقم: «فدوی قدیم نادرالزمان» (همو، 21، نیز تصویر 8). 8. تصویر كَرن پسر اَمرسینگ (سلطان مِوار) با قبای زربفت و شمشیر وخنجر مرصع و تسبیح مروارید كه از سوی جهانگیر به عنوان خلعت دریافت داشته است. با توجه به اینكه باریابی كرن و دریافت این هدایا در1023 ق روی داده است، این تصویر نیز بایستی در همان سال ترسیم شده باشد (گدار، «مرقع تصاویر شاهزادگان تیموری هند»؛ II / 218-220؛ قس: توزك، 136، 137، كه همۀ هدایا را یاد كرده است). 9. صحنۀ یك مجلس عروسی در باغ (گدار، همان، II / 214-216)؛ 10. گلهای شقایق و زنبق، با رقم: «خاكساران نادرالزمان» (همان، II / 271). سه اثر اخیر جز قطعات مرقعی است در كاخ گلستان تهران. 11. در مرقع گلشن موجود در كتابخانۀ سلطنتی سابق تهران نیز سه اثر منسوب به او وجود دارد (آتابای، 354). 

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست مرقعات كتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1353 ش؛ بهنام، عیسی، «آشنایی با چند نقاش ایرانی و هندی در اوایل قرن یازدهم هجری»، هنر و مردم، 1343 ش، شم‍ ‍19؛ توزك جهانگیری، لكنهو، 1863 م؛ دیماند، م.س.، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، 1336 ش؛ غروی، مهدی، «جادوی رنگ»، هنر و مردم، 1354 ش، شم‍ ‍150؛ كریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن، 1363 ش؛ نیز: 

Barrett, D. and B. Gray, La Peinture ndienne, Genève, 1936; Beach, Milo Cleveland, The Imperial Image Painting for the Mughal Court, Washington, 1981; Brown, Percy, Indian Painting underthe Mughals, New York, 1975; Gascoigne, Bamber, The Great Moghuls, London, 1971; Godard, Y. A., «Les Marges du Muraḳḳaʿ Gulshan», Athār-é Īrān, paris, 1936; id, «Un Albumde portraitsdes princes timurides del’Inde», Athār-é Īrān, Paris, 1937; Iranica; Ivanov, A. A., Albom Indiiskikh i presidskikh miniatur, Moscow, 1962, vols. XVI-XVIII; Pinder-Wilson, R. H., Paintings from the Muslim Courtsof India, London, 1976; Welch, Stuart Cary Imperial Mughal Painting, London, 1978; id, The Art of Mughal India, New York, 1975; Wilkinson, J. V. S., Mughal Painting, London, 1956.

نوشین دخت نفیسی