ابوالحسن قاینی

اَبوالْحَسنِ قاینی، علی بن عبدالله بن محمد بن بامشاد قاینی، منجم و ریاضی دان سدۀ ۴ و احتمالاً نیمۀ اول سدۀ ۵ ق. از زندگی او اطلاع بسیار اندكی دردست است. نیای او بامشاد نام داشت و بدین جهت برخی منابع او را ابوالحسن ابن بامشاد یا ابن بامشاد نامیده‌اند (ابوریحان، ۳۷، ۴۰؛ قربانی، بیرونی نامه، ۲۹۱). زادگاه او را قاین دانسته‌اند (همان، ۵۲۶). سالهای نخست زندگی و نیز تحصیلات مقدماتی او در آنجا بوده است، اما از استادان او اطلاعی در دسترس نیست. از توجه ابوریحان به گفته‌های وی چنین برمی‌آید كه قاینی در میان دانشمندان عصر خود منزلتی داشته است. ابوریحان بیرونی دو برهان مربوط به قضایای دوم و سوم كتاب استخراج الاوتار را به قاینی نسبت داده است (همانجا).
آثار او بدین قرار است: 
۱. مقالة فی استخراج ساعات ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس كل یوم من ایام السنة بمدینة قاین. این مقاله همراه الرسائل المتفرقه فی الهیئة در ۱۳۶۶ ق در حیدرآباد دكن چاپ شده است. ابوریحان در بحثهای ریاضی خود از این مقاله بهره برده است (نك‍ : دمرداش، ۲۶)، در این مقاله روش محاسبۀ زمان بین طلوع فجر و طلوع آفتاب و نیز زمان بین غروب آفتاب و غروب شفق در شهر قاین بیان شده است. ابوالحسن در آغاز مقاله، عرض جغرافیایی قاین را براساس محاسبات ریاضی و نجومی آن زمان ذكر كرده است (قربانی، زندگی‌نامه، ۷۹-۸۰) كه تقریباً با محاسبات جدید سازگار است. این مقاله در ۱۹۶۱ م توسط ماری كوری داویدیان و كندی به انگلیسی ترجمه شده است (همانجا).
۲. رسالة فی استخراج ساعات ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس او غروبها و غروب الشفق اذا العلم باحدهما یستلزم العلم بالآخر (GAS, VI / 242). 
۳. المقالة فی استخراج تاریخ الیهود، این مقاله نیز در ۱۳۶۶ ق همراه الرسائل المتفرقه فی الهیئة در حیدرآباد دكن چاپ شده است. موضوع این مقاله محاسبۀ روزهای تاریخ یهودی و مقایسۀ آن با تاریخ اسكندری است (بانكیپور، XXII / 76–77).

مآخذ

ابوریحان بیرونی، «استخراج الاوتار فی الدائرة»، رسائل البیرونی، حیدرآباد دكن، ۱۳۶۷ ق / ۱۹۴۸ م؛ دمرادش، احمد سعید، مقدمۀ استخراج الاوتار فی الدائرة، قاهره، ۱۹۶۵ م؛ قربانی، ابوالقاسم، بیرونی نامه، تهران، ۱۳۵۳ ش؛ همو، زندگی نامۀ ریاضی‌‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، ۱۳۶۵ ش؛ نیز: 

Bankipore; GAS. 

محمد جواد مهدوی