ابوتراب غفاری

اَبوتُرابِ غَفّاری، میرزا ابوتراب خان غفاری کاشانی (د رجب 1307 ق / 1890 م)، نگارگر و «گرافیست» ایرانی. وی فرزند میرزا بزرگ و برادر مهتر میرزا محمدخان غفاری کمال‌الملک است و مانند آن دو از جوانی به نگارگری رو آورد. 
ابوتراب تا 1293 ق در کاشان می‌زیست و در همین سال برای تحصیل در دارالفنون به تهران آمد. در این مدرسه به فرا گرفتن نقاشی و زبان فرانسه پرداخت و با سابقۀ ذوق خانوادگی و استعدادی که در نقاشی داشت، به زودی در این رشته پیشرفت فراوان کرد و به دریافت مدالهای مس و نقره و طلا نایل آمد و از این مدرسه فارغ‌التحصیل شد (شرف، شم‍ ‍75). در 1294 ق، 9 قطعه و در سال بعد 8 قطعه از نگاشته‌های او در کتاب مرآت البلدان اعتمادالسلطنه به چاپ رسید (2 / 230، 231، 238، ج 3، پشت صفحات 192، 194، 239 و بین صفحات 196-197). 
در محرم 1300 که روزنامۀ شرف برای درج شرح حال و تصویر رجال و مشاهیر عهد ناصری زیر نظر اعتمادالسلطنه بنیاد نهاده شد، اعتمادالسلطنه با سابقۀ آشنایی که از چهره‌پردازی و نسخه‌برداری ابوتراب داشت، او را به همکاری دعوت کرد و نگارش صورتها و امور لیتوگرافی روزنامۀ مزبور را به عهدۀ او گذاشت (شرف، همانجا). میرزا ابوتراب از نخستین شمارۀ این روزنامه هر ماه دو پرترۀ سیاه قلم‌پرداز یا دورنما و منظره برای چاپ آماده می‌کرد (همان، شم‍ ‍1-3). تابلو رنگ روغنی زن ماندولین نواز موجود در موزۀ کاخ گلستان را وی در همین سال (1300 ق) ساخته و تابلوهای رنگ روغن نیم‌تنه‌ایِ حاج علی خان مقدم مراغه‌ای با جبّه و کج کلاه بلند و تابلو سیاه قلم نیم تنه‌ایِ محمدحسن خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه) که هر دو در یک مجموعۀ خصوصی در تهران نگاهداری می‌شود، نیز باید از پرداخته‌های او در این سال باشد (یادداشتهای مؤلف). در همین سال وی تصویر سیاه قلم محمدابراهیم متخلص به مشتری طوسی را پرداخته که در آغاز کتاب شمس المناقب چاپ سنگی شده است (سروش، لوحۀ آغاز کتاب). در 1301 ق علاوه بر نقاشی میل رادکان و بقعۀ هارونیۀ شهر طوس که در مطلع الشمس اعتمادالسلطنه چاپ شده (ج 1، بین صفحات 173-174 و 181- 182)، تصویر سیاه قلم‌پرداز ابونصر فتح‌الله شیبانی را نقاشی کرده که در کتاب دُرج الدرر وی چاپ سنگی شده است (شیبانی، لوحۀ آغاز کتاب). ابوتراب در همین سال به سمت فراش خلوت همایونی منصوب شد و به دریافت نشان درجۀ چهارم شیر و خورشید نایل آمد و نقاش‌باشی وزارت انطباعات شد (اعتمادالسلطنه، همان، 1 / 46، 59). 
باز در همین سال 1301 ق، 22 قطعه و در 1302 ق، 27 تصویر سیاه قلم‌پرداز از رجال و شخصیتهای ایرانی و بیگانه و مناظر تهران آن روزگار را در روزنامۀ شرف به چاپ رساندند (شرف، شم‍ ‍13-34). تصویر مدادی هنرمندانه‌ای از یک باغ و ساختمان از ناحیۀ شمال ایران نیز از آثار همین سال اوست (کریم‌زاده، 1 / 20). 
ابوتراب در تذکرۀ مجدیه تألیف میرزا ابراهیم منشی مدایح‌نگار که به نام میرزا تقی‌خان مجدالملک پرداخته شده، تصویر 10 تن از کسانی که اشعارشان در این تذکره آمده، از جمله ناصرالدین شاه و خود مؤلف را کشیده که در صفر 1303 به چاپ رسیده است (مدایح‌نگار، تذکرۀ مجدیه، 495، نیز 591، جم‍‍‌ ). در همین سال (1303 ق)، 26 اثر و در سالهای 1304، 1305 و 1306 ق به ترتیب 15، 16 و 18 تصویر سیاه قلم‌پرداز دیگر از او چاپ شده است (شرف، شم‍ ‍35-70). 
ابوتراب در طی خدمت خود در وزارت انطباعات بارها مورد عنایت و توجه خاص ناصرالدین شاه قرار گرفت و به دریافت حمایل و نشان درجۀ سرهنگی و نشان درجۀ سوم شیر و خورشید و دوبار خلعت به صورت شال ترمۀ درجۀ اول ایرانی و عنوان نقاش‌باشی دارالطباعۀ دولتی و مدیریت چرخ حروف نایل گردید (اعتمادالسلطنه، همان، 3 / 45؛ شرف، شم‍ ‍30، 54، 75). 25 تصویر سیاه قلم‌پرداز نیز از روی عکسهای مناظر و شهرهای بین راه و بناهای آستان قدس رضوی به دست او کپی شده که در سفرنامۀ خراسان ناصرالدین شاه در 1306 ق چاپ شده است (ناصرالدین شاه، سفرنامه). در 1307 ق، واپسین سال زندگانی هنرمند، 7 قطعه از آثار او در روزنامۀ شرف به چاپ رسید (شرف، شم‍ ‍71-73). 

چنین می‌نماید که مدایح‌نگار برای مصور ساختن اثر دیگر خود به نام تذکرۀ انجمن ناصری از ابوتراب خواسته بوده که صورت کسانی را که او در تألیف خود معرفی کرده و اشعارشان را آورده است، نقاشی کند و برای چاپ در کتاب آماده سازد. هنرمند تنها 18 قطعه از 33 قطعه از این تصاویر را در 1307 ق مهیا کرده بود که در 1310 ق، سه سال پس از مرگش، در کتاب مذکور چاپ شده است. 15 قطعۀ دیگر نه تنها رقم نگارگر را ندارد، بلکه تفاوت دست و قلم و کیفیت‌پرداز و آرایش دور تصویرها نیز نشان می‌دهد که از هنرمند دیگری است (مدایح نگار، تذکرۀ انجمن ناصری). 
گذشته از تصاویر و نقاشیهایی که از میرزا ابوتراب بر شمردیم، چندین اثر بی‌تاریخ دیگر از او در مجموعه‌های خصوصی و یا در کتابهای چاپ سنگی موجود است که از جملۀ آنهاست: پرترۀ آبرنگ نیم‌تنۀ بیضی شکل نظر آقا، سفیر ارمنی ایران در فرانسه، به اندازۀ تقریبی 20×30 سانتی‌متر، تصویر سیاه قلم ناصرالدین شاه که در کادر بیضی، چاپ دارالطباعۀ دولتی و چند تصویر آبرنگ و سیاه قلم از ناصرالدین شاه قاجار و جز آن (یادداشتهای مؤلف؛ کریم‌زاده، همانجا). کمال‌الملک برادر نقاش در تقریرات خود یادآوری کرده که: «از میرزا ابوتراب جز [نگارهای] روزنامه چندان کار دیگر نمانده است» (غنی، 8 / 33). 
اعتمادالسلطنه دربارۀ مرگ زودرس نقاش جوان در خاطرۀ روز سه‌شنبه 19 رجب 1307 می‌نویسد: «... صبح که از اندرون بیرون رفتم، هنوز دست و رو نشسته، کاغذی از میرزاعلی محمدخان رسید که نوشته بود میرزا ابوتراب خان، نقاش دارالطباعه، خود را به تریاک مسموم نموده و مرده است...» (برای تفصیل، نک‍ : روزنامۀ خاطرات، 686). 
در شرح حالی که پس از مرگ ابوتراب، محمدعلی خان دایی وی نوشته، او را به هنگام مرگ 28 ساله دانسته است، در حالی که تصویری که به قلم موسی به همراه این شرح حال در روزنامۀ شرف (شم‍ ‍75) به چاپ رسیده، او را مسن‌تر نشان می‌دهد و بنابراین مرگ او در 28 سالگی نباید صحیح باشد (غنی، 6 / 674). 

مآخذ

 اعتمادالسلطنه، محمد، حسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ همو، مرآت البلدان ناصری، تهران، 1294-1295 ق؛ همو، مطلع الشمس، تهران، 1355 ش؛ سروش اصفهانی، محمدعلی، شمس المناقب، تهران، 1300 ق؛ شرف (روزنامه)، تهران، 1300-1307 ق؛ شیبانی فتح‌اللّه، درج الدرر، تهران، 1310 ق؛ غنی، قاسم، یادداشتهای دکتر قاسم غنی، به کوشش سیروس غنی، تهران، 1361-1367 ش؛ کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، 1363 ش؛ مدایح نگار تفرشی، میرزا ابراهیم خان، تذکرۀ انجمن ناصری، تهران، 1310 ق؛ همو، تذکرۀ مجدیه، تهران، 1303 ق؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ خراسان، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1354 ش؛ یادداشتهای مؤلف. 

یحیی ذکاء