ابو البقاء کفوی

اَبوالْبَقاءِ کَفَّوی، ایوب بن موسی حسینی کفوی (1028- 1095 ق / 1619-1684 م)، ادیب، لغوی و فقیه حنفی. وی در کفّه (تئودوسیا) واقع در جنوب شرقی شبه جزیرۀ کریمه به دنیا آمد. اطلاعات ما دربارۀ ابوالبقاء و حیات علمی او پراکنده و بسیار اندک است. او مدتی مانند پدر مفتی کفه بود (سرکیس، 293) و ظاهراً مدت 30 سال در کفه زیست. وی چندی نیز قضای قدس شریف و دیگر نقاط را برعهده داشت (بروسه‌لی، 1 / 230؛ بغدادی، ایضاح، 1 / 251). مصطفی پاشای وزیر وی را به استانبول فرا خواند و به قضای بَرْکه گماشت. ابوالبقاء مدتی هم در بغداد و فیلیپیه (پلودیف امروزی واقع در بلغارستان) منصب قضا داشت (سرکیس، همانجا؛ GAL, II / 603)، اما به علتی نامعلوم و شاید بر اثر حسادت اطرافیان، مغضوب سلطان محمد عثمانی واقع شد و به کفه تبعید گردید و ناگزیر در آنجا اقامت گزید، تا آنکه 12 سال بعد با میانجیگری سلیم گرای خان به استانبول بازگشت و مورد عنایت سلطان قرار گرفت (ابوالبقاء، 1 / 2-3؛ سرکیس، همانجا). گفته‌اند که ابوالبقاء پس از آن به سوی استینیه در ناحیۀ بسفر فرستاده شد و در همانجا درگذشت (GAL، همانجا؛ قس: کحاله، 3 / 31؛ بغدادی، هدیه، 1 / 229، که مرگ او را در قدس نوشته‌اند). باتوجه به وساطت سلیم گرای خان، تاریخ وفات او در 1095 ق (سرکیس، همانجا) درست‌تر از 1093 ق (همو، ایضاح، 2 / 380) و 1094 ق (همان، 1 / 251؛ زرکلی، 2 / 38؛ کحاله، 3 / 31) به نظر می‌آید، زیرا سلیم در 1905 ق برای دومین‌بار به قدرت رسید (زامباور، 368) و علی القاعده در اوایل حکومتش وساطت او را کرده است. 

آثـار

شهرت ابوالبقاء بیش از همه به الکلیّات اوست که فرهنگ الفبایی مصطلحات علوم و فنون است. وی در مقدمۀ کتاب (همانجا) از مصطفی پاشا به نیکی یاد می‌کند و درواقع کتاب را به او تقدیم می‌دارد. حجم کتاب و دقت و گستردگی مطالب آن بیانگر این است که سالهای رفاه و نشاط مؤلف و برخورداری وی از حمایت سلطان تدوین شده است و اشارات شکوه‌آمیز وی در مقدمۀ کتاب (همانجا) به مرارتهای زندگی و دشواریهای پیری و کهنسالی، باید بر این نکته دلالت داشته باشد که مؤلف تنها مقدمه را در آن احوال نابسامان نوشته، نه همۀ کتاب را. به هر حال، ابوالبقاء مدعی است که در همۀ دانشها و هنرهای زمان خود سخن رانده (1 / 1) و الکلیات را نیز عملاً از آگاهیهای گوناگون در زمینه‌های فقه، فلسفه، کلام، نحو و علوم طبیعی انباشته است. بحثهای وی در مدخلهایی چون اتحاد، ادراک، اراده، امکان، ایمان، وجود، وحی و هیولی کاملاً عقلی و سنجیده و نشانۀ قوت ذهن و ذوق فلسفی اوست (درویش، 3). الکلیات از نظر مباحث فقهی و اصولی نیز اثری نسبتاً جامع به‌شمار می‌رود و مقاله‌های فقهی آن خاصه در فقه حنفی درخور اعتناست (همانجا). در این کتاب مقالاتی دربارۀ پیامبران مانند آدم، ادریس، یعقوب، یحیی و یونس (ع) آمده و مدخلهای متعددی به مباحث نحوی و ادبی با عنوانهایی همچون اسم، استعاره، اشتقاق، اضافه، اقتباس و بلاغت اختصاص یافته است. از لحاظ نحوی کمتر موضوعی است که از دید ابوالبقاء پنهان مانده باشد (برای نمونه، نک‍ : 5 / 4- 12: مدخل «الواو»). در عین‌حال، عمومی‌ترین جنبۀ الکلیات، جنبۀ لغوی آن است. مؤلف به کاربرد قرآنی کلمات عنایت فراوان داشته و از این طریق مجموعه‌ای از واژه‌های دشوار قرآنی را توضیح داده است. جنبۀ قرآنی الکلیات از لحاظ فن تفسیر نیز قابل ملاحظه است (درویش، 4). 
الکلیات ابوالبقاء یا کلیات العلوم (GAL، همانجا؛ قس: شوربجی، 65)، از نخستین کتابهایی است که در بولاق (1253 ق / 1837 م) و ایران (تهران، 1285-1286 ق) چاپ سنگی شد. چاپ منقحی از آن با مقابله با یک نسخۀ خطی معتبر تازه به دست آمده، در 5 جلد به کوشش عدنان درویش و محمد مصری در دمشق (1952- 1974 م) صورت گرفته است. اثر دیگر ابوالبقاء کتابی است با نام تحفۀ شاهان که به زبان ترکی نوشته و موضوع آن اصول عقاید، فقه و اخلاق است. این کتاب نیز در بولاق (1264 ق) و استانبول (1258 و 1281 ق) به چاپ رسیده است. به گفتۀ بروکلمان وی شرحی بر قصیده بردۀ بوصیری نیز نوشته است (GAL, S, I / 468). 

مآخذ

ابوالبِقاء کفوی، ایوب بن موسی، الکلیات، معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، 1981-1982 م؛ بروسه‌لی، محمد طاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333 ق؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ درویش، عدنان و محمد مصری، مقدمه بر الکلیات (نک‍ : هم‍ ، ابوالبقاء)؛ زامباور، ادوارد ریتر، نسب نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمد جواد مشکور، تهران، 1356 ش؛ زرکلی، اعلام؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، قاهره، 1346 ق / 1928 م؛ شوریجی، محمد جمال‌الدین، قائمة باوائل المطبوعات العربیة، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957 م؛ نیز:

GAL; GAL, S. 

محمد مهدی مؤذن جامی