اَبواَیّوبِ مَدینی (یا مداینی: ابوالفرج، ۱۷ / ۵۴، ۱۸ / ۳۸)، سلیمان بن ایوب بن محمد، ادیب، موسیقی‌شناس و از ظرفای سدۀ ۳ ق / ۹ م. به رغم آثار فراوانی که به وی منسوب است، از زندگانی او اطلاع بس اندکی داریم. کهن‌ترین مأخذی که ازوی نام برده، الاغانی است، اما ابوالفرج هم در این کتاب شرح حالی از او به دست نداده، بلکه به ذکر منقولاتی از وی در زمینۀ غنا و روایاتی که به او و مغنیّانی چون اسحاق موصلی، بدیع و شاعرانی چون ذوالرّمة، جبهاء اشجعی، ابن مُناذر، ابن مُفَرَّغ و عروة بن اُذینة مـربوط است، بسنده کرده است (نک : ۱۷ / ۵۴، ۱۱۳، ۱۸ / ۸، ۳۸، ۴۶، جم ). برعکس، ابن ندیم (ص ۱۶۵) به زندگی او نیز اشاراتی کرده است. به گزارش وی، ابوایوب اهل مدینه و از طرفای آن شهر بوده است. از موسیقی و موسیقی‌دانان آگاهی بسیار داشت و در این‌باره کتابی چند پرداخته است. منابع بعد از وی تا عصر حاضر عمدتاً به نقل مطالب ابن ندیم بسنده کرده‌اند (نک : یاقوت، ۱۱ / ۲۳۴، ۲۴۴؛ بستانی؛ مدرس، ۷ / ۲۱؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ دانش پژوه، ۴۹؛ فارمر، «تاریخ ... [۱]»، 171).
ظاهراً وی زندگانی را بیشتر در مدینه گذرانده است، اما از مصاحبت او با کسانی چون یحیی بن علی (د ۳۰۰ ق) که از ندمای موفق عباسی و خلفای بعد از او بوده و نیز حمّاد پسر اسحاق موصلی، موسیقی‌دان بزرگ سدۀ ۳ ق، چنین برمی‌آید که وی به عراق نیز سفر کرده است (نک : ابوالفرج، ۱۷ / ۵۴، ۱۱۳، ۱۸ / ۲۹۷). بعید نیست که ابوایوب خود آهنگ نیز ساخته باشد (نک : همو، ۱۸ / ۳۴۵)؛ کتاب النَّغَم والایقاع او می‌تواند تأییدی بر این نظر باشد. فارمر کتاب مذکور را درواقع سومین کتاب در زمینۀ تئوری ایقاع (ریتم) شـمرده (نک : «سعدیه ... [۲]»، 596-597)، اما معلوم نیست که مبنای سخن وی تنها عنوان کتاب بوده، یا به نحوی به کتاب یا بخشی از آن دسترسی داشته است.
سال وفات ابوایوب نیز دانسته نیست. از آنجا که ابوالفرج اصفهانی (۱۸ / ۲۹۷) از قول عم خود از ابوایوب نقل روایت کرده است، شاید باتوجه به زمان حیات ابوالفرج (۲۸۴-۳۵۶ ق)، بتوان گفت که مرگ وی در اواخر سدۀ ۳ ق به وقوع پیوسته است (قس: دانش‌پژوه، فارمر، همانجاها). یاقوت (۴ / ۹۰) از قول سلیمان بن ایوب ۲ بیت از ابن فارس، لغوی و نحوی سدۀ ۴ ق، نقل کرده است. تقارن حیات ابوایوب با کسانی چون مصعب زبیری (د ۲۳۶ ق) و یحیی بن علی و حمّاد موصلی (ابوالفرج، ۱۸ / ۳۸، جم ) مانع از آن است که ابن ایوب را همان سلیمان بن ایوب در روایت یاقوت بدانیم.
آثـار
ابن ندیم (همانجا) فهرستی از آثار او به دست داده است، بدین قرار: کتاب ابن ابی عتیق؛ کتاب ابن سُریج؛ کتاب ابن مِسْجَح؛ کتاب الاتّفاق؛ کتاب اخبار ابن عایشة؛ کتاب اخبار حُنین الحیریّ؛ کتاب اخبار طرفاء المدینة؛ کتاب اخبار عزَّة المَیلاء؛ کتاب طبقات المُغنُیین؛ کتاب الغریض؛ کتاب قیان الحجاز؛ کتاب قیان مکّة؛ کتاب المُنادمین؛ کتاب النّغم و الایقاع.
مآخذ
ابن ندیم، الفهرست؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش علی محمد بجاوی و عبدالکریم ابراهیم عزباوی. قاهره، ۱۳۸۹-۱۳۹۰ ق؛ بستانی؛ دانش پژوه، محمدتقی، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ ش؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:
Farmer, H. G., A History of Arabian Music, London, 1967; id, «Saʿadyah Gaon on the Influence of Music», Studies in Oriental Music, Frankfurt, 1986, vol. I.
عباس حجت جلالی