ابن یاسمین

اِبْنِ یاسَمین، ابومحمد عبداللـه بن محمد بن حجّاج اشبیلی مراکشی (د اواخر 600 یا 601 ق / 1204 م)، ادیب، کاتب و ریاضی‌دان. یاسمین نام مادر وی بود و از آنجا که عبداللّه همچون مادر سیه چرده بود، به او منسوب شده است (ابن‌سعید، 42). برخی از معاصران مانند بروکلمان (GAL, I / 621) و به تبع او سارتن (2 / 1522) احتمالاً براساس ضبط نادرست فهرستهای نسخ خطی، او را ابن‌یاسمینی خوانده‌اند (قس: خدیویه، 5 / 215). ابن‌یاسمین از مردم فاس بوده و نسبش به بربرهای بنی حجاج، ساکن قلعۀ فندلاوه، می‌رسیده است (ابن‌ابار، 2 / 932؛ ابن ابی زرع، 39). ابن‌سعید اندلسی (همانجا) گزارش نسبتاً مشروحی از زندگانی وی به دست داده است. به گفتۀ او، ابن‌یاسمین در اشبیلیه پرورش یافت و به کسب علم پرداخت. او تحصیل علوم را با فقه آغاز کرد، آنگاه به توثیق (تنظیم اسناد معاملات، عقود و ایقاعات) پرداخت و در این کار از مشاهیر روزگار خود شد. سپس به نظم و نثر و فنون ادبی روی آورد تا آنجا که وی را از ادیبان و کاتبان بزرگ عصر شمرده‌اند (همانجا). آنچه دربارۀ فقاهت ابن‌یاسمین گفته شده، بی‌آنکه به مذهب فقهی او اشارتی رود، از سوی منابع دیگر نیز تأیید گردیده است (ابن ابی زرع، همانجا). از استادان او تنها ابوعبدالله بن قاسم را که به او علم حساب آموخت، نام برده‌اند (ابن‌ابار، همانجا). 
ابن‌یاسمین از اشبیلیه به فاس رفته و در آنجا به خدمت یعقوب المنصور (حک‍ ‍580-595 ق) و فرزندش محمد الناصر (حک‍ ‍595-611 ق)، از امرای موحدون، پیوسته است. این سفر می‌بایست پس از 587 ق انجام گرفته باشد، زیرا وی تا این سال در اشبیلیه به تدریس ارجوزۀ خود سرگرم بوده است (ابن‌ابار، ابن ابی زرع، همانجاها). مبهم‌ترین نکته در زندگانی ابن‌یاسمین مرگ اوست. او را در 601 یا اواخر 600 ق در خانه‌اش (در مراکش) کشته یافتند (ابن‌ابار، همانجا). ابن سعید اندلسی (ص 43، 45، 46) ضمن نقل گفتۀ جماعتی از طلاب دربارۀ هیأت جسد او به ذکر اشعار و سخنانی از ابن‌یاسمین دربارۀ امردان پرداخته و بدین وسیله خواسته میان نحوۀ مرگ او و این اشعار ارتباطی برقرار کند. جای شگفتی است که ابن‌سعید اندلسی از تبحر ابن‌یاسمین در ریاضیات و ارجوزه‌ای که دربارۀ جبر و مقابله سروده، یادی نکرده و تنها به ذکر ابیاتی از وی، متضمن مطالب مستهجن و ابیاتی در مدح المنصور و الناصر بسنده کرده است (ص 47). 

آثـار

ابن‌یاسمین شاعری توانا و ریاضی‌دانی قابل بود. آنچه از او به یادگار مانده، بیانگر تسلط او بر این دو فن است. از آثار ابن‌یاسمین چیزی به چاپ نرسیده است، فقط طوقان (ص 142-146) با استفاده از دو نسخۀ خطی (یکی موجود در مکتبة الخالدیۀ قدس شریف که شرح ابن‌هائم بر ارجوزۀ اوست و دیگر نسخه‌ای که عبدالله کنون در اختیار او گذاشته)، ارجوزۀ او را اجمالاً معرفی کرده است. آثار خطی به جا مانده از او اینهاست: 1. ارجوزة فی الجبر و المقابلة یا ارجوزة الیاسمینیة. نسخه‌هایی از این اثر در خدیویه (خدیویه، همانجا)، طائف ( فهرس، 388- 389)، چستربیتی ( آربری، I / 28, II / 105, VI / 101)، موزۀ بریتانیا (ریو، 759) و چند جای دیگر موجود است (GAL، همانجا؛ GAL, S, I / 585). ارجوزۀ ابن‌سیمین تا قرنها بعد همچنان مورد توجه بوده و شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده که نسخه‌هایی از آنها در دست است. شرحهای مهم این ارجوزه اینهاست: شرح عراقی (د 826 ق) به نام المعین علی فهم ارجوزة ابن الیاسمین، شرح سبط ماردینی به نام اللمعة الماردینیة فی شرح الیاسمینیة، شرح ابن‌هائم که در 789 ق در مکه نوشته شده (حاجی خلیفه، 1 / 63) و شرح قلصادی (مقری، 3 / 445؛ برای شروح دیگر و نسخه‌های خطی موجود آنها، نک‍ : GAL, GAL, S، همانجاها)؛ 2. ارجوزة مشتملة علی اعمال الجذور، نسخه‌هایی از این اثر در ایاصوفیه (GAL, S، همانجا)، خدیویه (خدیویه، همانجا) موجود است. نسخه‌ای که بروکلمان از این اثر در اسکوریال یاد کرده (GAL, S، همانجا)، گویا همان ارجوزة فی الجبر اوست (EI1, I / 379)؛ 3. تنقیح الافکار فی العلم برسوم الغبار. نسخه‌ای از این اثر در اسکندریه (GAL، همانجا) موجود است و ظاهراً همه یا بخشی از این کتاب است که با اندک فرقی در نام آن، به دنبالۀ نسخۀ ارجوزة الیاسمینیۀ موزۀ بریتانیا (ریو، همانجا) نیز آمده است. 
ابن قنفذ (ص 303) به اثری از او با عنوان العدد نیز اشاره می‌کند که یافت نشده و احتمال دارد همان ارجوزۀ وی باشد. 

مآخذ

 ابن ابار، محمد بن عبداللـه، التکلمة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1375 ق / 1956 م؛ ابن ابی زرع، الذخیرة السنیة، رباط، 1972 م؛ ابن‌سعید اندلسی، علی بن موسی، الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، دارالمعارف بمصر؛ ابن‌قنفذ، احمد بن حسن، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، 1390 ق / 1971 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خدیویه، فهرست؛ سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمۀ غلام حسین صدری افشار، تهران، 1355 ش؛ طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ فهرس المخطوطات العربیة بمکتبة عبداللـه بن العباس بمدینة الطائف، به کوشش عثمان محمود حسین، کویت، 1407 ق / 1986 م؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف الشیخ محمد البقاعی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ نیز: 

Arberry; ESC1; GAL; GAL, S; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894. 

محمد سعید حنایی کاشانی