ابن وردی، ابوحفص سراج الدین

اِبْنِ وَرْدی، ابوحَفص سراج‌الدین عمر بن مظفر بن وردی قرشی بکری معرّی حلبی شافعی، کیهان‌نگار و مؤلف کتاب خریدة العجائب و فریدة الغرائب. ابن‌ایاس او را سراج‌الدین عمروروری نامیده (2 / 342) و سخاوی نیز نام او را عمر بن عیسی بن ابی بکر بن عیسی السراج الوروری نوشته است (6 / 112). از سال تولد او اطلاعی در دست نیست، ولی وفات او را 861 ق / 1457 م (ابن‌ ایاس، سخاوی، همانجاها) نوشته‌اند. بروکلمان تاریخ در گذشت او را 850 ق / 1446 م ذکر کرده است (GAL, II / 163). در مورد تعلق کتاب خریدة العجائب به وی نیز اختلاف نظر بسیار است. گروهی چون حاجی خلیفه (1 / 701)، آماری (ص 158) و گابریل فران (ص 408)، زین‌الدین ابن‌وردی را که حدود یک قرن پیش از سراج‌الدین می‌زیسته و احتمالاً در 749 ق / 1348 م درگذشته است، مؤلف این کتاب نوشته‌اند و حتی زین‌الدین را عمر بن مظفر (حاجی‌خلیفه، همانجا) و ابوحفص (آماری، فران، همانجاها) نامیده‌اند، ولی اکثر محققان سراج‌الدین را مؤلف کتاب دانسته‌اند. این آشفتگی که به سبب چند نسخۀ خطی پیش آمده بود، به اروپا نیز راه یافت و مایۀ گمراهی شد. محتمل است که شهرت زین‌الدین ابن‌وردی سبب انتساب کتاب خریدة العجائب به او شده باشد (کراچکوفسکی، IV / 490-491)، ولی از سراج‌الدین ابن‌وردی چندان اطلاعی در دست نیست؛ شاید از همان دودمان بوده باشد، زیرا کتاب خود را به فرمان شاهین المؤید نایب‌السلطنه و فرمانده پادگان قلعۀ حلب نوشته و به او تقدیم کرده است (ص 3؛ زیدان، 3 / 235). بعضی نیز او را از مردم حلب نوشته‌اند (سوسه، 451). 
بخش عمدۀ کتاب خریدة العجائب مختص مسائل کیهان‌نگاری است، ولی در فصول کتاب بیشتر به شگفتیها توجه شده است که مهم‌ترین آنها فصلهای مربوط به عجایب محیط، دریای چین، دریای فارس، دریای عمان، بحر احمر، دریای مغرب و عجایب چشمه‌ها، چاهها، کوهها، نهرها و غیره است. چنین به نظر می‌رسد که شگفتیهای جهان بیشتر مورد توجه ابن‌وردی بوده و شاید همین مطالب سبب اشتهار او در شرق گردیده است. در سراسر سدۀ 18 م دانشمندان اروپا تنها با سه تن از مؤلفان سده‌های 13 و 14 م آشنا بودند. این سه تن عبارت بودند از ابوالفداء، ابن‌وردی و موفق‌الدین عبداللطیف بن یونس بغدادی (557-628 ق / 1162-1231 م) (کراچکوفسکی، IV / 26). شاید شهرت ابن‌وردی موجب انتقال شمار قابل توجهی از نسخه‌های خطی کتاب او به اروپا شده باشد. این نسخه‌ها توجه اروپاییان به‌ویژه محققان تازه کار را به خود معطوف داشت. اینان به سبب عدم دسترسی به دیگر آثار، اغلب از کتاب ابن‌وردی برای نوشتن رساله استفاده می‌کردند. محققان اروپایی به آن بخش از مطالبی که در شرق موجب شهرت ابن ‌وردی شده بود، چندان توجهی ابراز نمی‌کردند. نظر آنان بیشتر به تاریخ طبیعی و مطالب مربوط به گیاهان معطوف بود (همو، IV / 492). هولاندر دانشمند سوئدی در 1823 م بخشهایی از کتاب خریدة العجائب را ترجمه کرد و به چاپ رسانید (همانجا). تورنبرگ دانشمند دیگر آن کشور نیز ترجمۀ بخشهای 2، 3، 4 و 5 کتاب را در اوپسالا انتشار داد (GAL، همانجا). در دیگر کشورهای اروپایی نیز نسبت به کتاب ابن‌وردی بذل توجه شد. فرن تحقیقات علمی خود را از پژوهش دربارۀ ابن‌وردی آغاز کرد و در 1804 م نخستین ترجمه و تفسیر خود را از بخش مربوط به مصر، به طبع رسانید (کراچکوفسکی، همانجا). گابریل فران بخشی از کتاب خود پیرامون سفرنامه‌ها و متون جغرافیایی را به خریدة العجائب ابن‌وردی تخصیص داد (ص 408-425). با این وصف باید افزود که از اواسط سدۀ 19 م با کشف آثار ارزشمند جغرافیایی، شهرت ابن‌وردی رو به کاستی نهاد و در صف آخر کیهان‌نگاران عرب جای گرفت. تا یک صد سال اثر ابن‌وردی نزد دانشمندان اروپا مشهور بود، ولی بعدها رفته رفته نسبت به دیگر آثار، موقعیت پیشین خود را از دست داد (کراچکوفسکی، IV / 492, 495, 496). اگرچه در اروپا دلسردی نسبت به کتاب ابن‌وردی آغاز گردید، ولی در کشورهای اسلامی مدتها پیش از اروپا شک و تردیدهایی نسبت بدان ابراز شده بود. حاجی خلیفه (1 / 701) دربارۀ خریدة العجائب چنین نوشته است: «کتاب او یک جلد است که نیمۀ نخست آن در باب اقلیتها و سرزمینها و باقی ماندۀ آن در باب معادن، گیاهان و جانوران است. مؤلف در آغاز دایره‌ای مشتمل بر صور اقالیم و دریاها و آنچه در آنهاست به زعم خود رسم کرده و بدان صورتی واقعی داده است که خطا و دور از واقعیت است، زیرا وی جغرافی‌نگار نبوده است. تصویر او را نمی‌توان با دیگر نقشه‌ها و تصاویر قیاس کرد. با اینهمه وی در کتاب اخباری واهی و اموری ناممکن آورده که شیوۀ عربی‌زبانان و ادبای غافل از علوم عقلیه است و این کتاب میان افراد کوته فکری چون او متداول است. در آغاز کتاب ستایش خداوند توبه‌پذیر و بخشایندۀ گناهان آمده است و شاید نویسنده دریافته که این اثر و امثال آن از گناهان است». 
گرایش مطالب کتاب به قصه‌ها و شگفتیها آن را شبیه داستانهای قصه‌گویانی کرده است که می‌خواستند از این رهگذر در میان مردم عامی شهرتی بیابند. شاید خیال‌پردازی و شرح دربارۀ شگفتیها که بخش قابل توجهی از کتاب را فرا گرفته است، موجب چنین اظهار نظری شده باشد. محمد بن شَنَب، خریدة العجائب را راهنمایی معمولی و عادی در زمینۀ جغرافیا و تاریخ طبیعی نامیده و آن را فاقد اهمیت علمی دانسته است (EI2, S, 61-71). به نظر وی گرچه اطلاعات واقعی در این کتاب اندک است، اما در آن از ابن‌وردی مطالبی نقل شده است که از گذشته مستقیماً به ما نرسیده است (همانجا). بنابراین نمی‌توان همانند حاجی خلیفه منکر فواید اثر وی شد (کراچکوفسکی، IV / 493، به نقل از تورنبرگ). معمولاً کتاب خریدة العجائب را انتحال از جامع الفنون و سلوة المحزون تألیف نجم‌الدین احمد بن حمدان بن شبیب حرّانی حنبلی که حدود 732 ق / 1322 م در مصر می‌زیسته، می‌دانند (EI1, S، هامنجا)، ولی به قول کراچکوفسکی (همانجا) اظهارنظر دربارۀ این حکم ساده نیست، زیرا ابن‌وردی منابع مورد استفادۀ خویش را در مقدمۀ کتاب (ص 3) به این شرح معرفی کرده است: شرح تذکرۀ خواجه نصیرالدین طوسی، جفرالانبیاء بطلمیوس، تقویم البلاد بلخی، مروج الذهب مسعودی، عجائب المخلوقات ابن‌اثیر، مسالک و ممالک مراکشی و کتاب الابتداء. معمولاً اشارۀ بعضی مؤلفان به نامهای مؤلفان متقدم و صاحب نام در حکم گونه‌ای دفاع از اثر خودشان است، ولی در این موردِ خاص نام حرانی در کتاب نیامده است. گرچه در تأثیر حرانی بر ابن‌وردی جای تردید نیست، ولی نمی‌توان آثار این دو را از جمیع جهات همسان شمرد (کراچکوفسکی، همانجا). اما دربارۀ ضعف مطالب کتاب باید گفت که کشورهای واقع در شرق مصر طی یک سده پیش از تصرف آن سرزمینها به دست ترکان، از دیدگاه آثار و تألیفات جغرافیایی، غنای چندانی نداشته‌اند. با اینهمه می‌توان کتاب خریدة العجائب را عمده‌ترین آنها در زمینۀ کیهان نگاری به شمار آورد. این کتاب در زمینۀ کیهان‌نگاری به عجائب المخلوقات حمداللـه قزوینی و نخبة الدهر شمس‌الدین محمد بن ابوطالب دمشقی نزدیک است. ابن‌وردی در آغاز کتاب نقشه‌ای مدور از صورت عالم با شرح ارائه کرده است (ص 4-6). اکثر نسخه‌های خطی کتاب حمداللـه مستوفی و کیهان‌نگاران پس از او چون حرانی و ابن‌وردی نیز دارای نقشه‌های مدوری از جهان هستند که از نوع نقشۀ اصطخری است. این نقشه‌ها به هیچ روی بدتر از دیگر نقشه‌های مشابه نیستند. ازاین‌رو انتقاد حاجی خلیفه در این مورد خاص مفهوم به نظر نمی‌رسد و می‌توان گفت که در آن تا اندازه‌ای تعصب و غرض مشهود است (کراچکوفسکی، IV / 494). این نقشه در آغاز سدۀ 19 م بر پایۀ استفاده از نسخۀ خطی پاریس و بهره‌گیری تورنبرگ از نسخۀ خطی اوپسالا شناخته شد. بعدها میلر 20 نسخۀ خطی و 17 نقشه از این کتاب را معرفی کرد که در بسیاری موارد متفاوتند. او تفاوت در نقشه‌ها را حاصل دخالت کاتبان می‌داند که گاه نظریات خود را در آن به کار بسته و تغییراتی در نقشه داده‌اند که در همۀ موارد با متن کتاب دمساز نیست (همانجا). بجز نقشۀ مدور جهن، نقشۀ قبله برای ادای نماز نیز در کتاب وجود دارد (ص 64- 65). گرچه تواتر فصول در نسخه‌های خطی کتاب یکسان نیست، با این وصف در مطالب آن تغییراتی مشاهده نمی‌شود (کراچکوفسکی، IV / 491). 
بزرگ‌ترین بخش کتاب کشورها و سرزمینها همراه با ذکر نامهای شهرهای مختلف است (ص 17-90). در کتاب از دریاها، جزیره‌ها، تنگه‌ها، رودها و کوهها نیز سخن رفته است. بخش تخصصی کتاب از فصل مربوط به سنگها و خواص آنها آغاز می‌گردد (ص 165) و در فصول دیگر از گیاهان، میوه‌ها، سبزیجات و تره‌بار، علوفه و گیاهان دانه‌دار، حیوانات و پرندگان بحث می‌شود (ص 97-209). در بعضی نسخه‌های خطی و نسخه‌های تصحیح شده، پس از این بخشها مطالب مختلفی آمده است که نمی‌توان همۀ آنها را از مؤلف کتاب دانست و چه بسا از سوی کاتبان افزوده شده باشد. از آن جمله است پرسشهای عبداللبه بن سلام از پیامبر (ص) (کراچکوفسکی، همانجا). سرانجام بخش قابل توجهی پیرامون معادشناسی به کتاب افزوده شده است که با قصیده‌ای پایان می‌پذیرد. بخش جهان‌شناسی بی‌گمان متأثر از کتاب البدء و التاریخ بوده و حتی به آن نیز استناد شده است (ص 249، 250). شرح مربوط به کشورهای اروپا، شمال آسیا و هندوستان به ندرت در کتاب آمده است. جالب‌ترین بخش کتاب مربوط به اخبار افریقا، عربستان و سوریه است. مؤلف دربارۀ اقوام ساکن اطراف رود ولگا، برداسها، بلغارها و روسها بر پایۀ نوشته‌های مسعودی و سلام ترجمان نیز مطالبی نگاشته است (ص 85-93). منقولات وی از ابن‌فضلان گویا مستقیماً از خود وی صورت نگرفته، بلکه از طریق مؤلفان دیگر بوده است (کراچکوفسکی، IV / 493). 
باوجود چندگونگی بسیار در محتوا، در بخشهای مختلف کتاب مطالب و نکات ارزشمندی می‌توان یافت. آماری مؤلف «تاریخ مسلمانان سیسیل» بر آن است که از مطالب جالب ابن‌وردی، نوشتۀ او دربارۀ پل 150 متری است که تراپانی را به سیسیل متصل می‌کرده است (نک‍ : کراچکوفسکی، IV / 494). تِشنر ضمن بررسی اخبار قسطنطنیه پیش از ظهور دولت عثمانی معلوم داشت که کامل‌ترین شرح را ابن‌وردی در کتاب خود آورده است (نک‍ : همانجا). 

مآخذ

آماری، میکله، المکتبة العربیة الصقلیة، لایپزیک، 1857 م؛ ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، 1404 ق / 1984 م؛ ابن وردی، سراج‌الدین، خریدة العجائب، بیروت، 1939 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، 1957 م؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354 ق؛ سوسه، احمد، الشریف الادریسی فی الجغرافیا العربیة، بغداد، 1974 م؛ نیز: 

EI1, S; GAL; Ferrand, G., «Ibn al Wardi», Relation de voyages et texts géographiques arabes, persans et turks à l’extrêmeorient du VIIIe au XVIIIe siècles, Frankfurt, 1986; Krachkovskiĭ, I. Yu., «Arabskaya geograficheskaya literature», Izbrannye sochineniya, Moscow / Leningrad, 1957, vol. IV. 

عنایت‌‌الله رضا