ابن نطاح

اِبْنِ نَطّاح، ابوعبداللـه محمد بن صالح بن مهران نطاحی بصری (د 252 ق / 866 م)، محدث، نسب‌شناس و مورخ. برخی کنیۀ او را ابوجعفر (خطیب، 5 / 357) و ابوحصون هاشمی و ابوالتیّاح (ابن‌ حجر، 6 / 693) نیز گفته‌اند. شهرت وی به ابن‌نطاح به دلیل انتساب او به نیایش نطّاح است (سمعانی، 13 / 135). او از موالی بنی هاشم بود (خطیب، همانجا) و ازاین‌رو به هاشمی نیز شهرت داشت. 
وی در بصره زاده شد و احتمالاً در همانجا رشد و پرورش یافت و آنگاه به بغداد سفر کرد (سمعانی، همانجا). مهم‌ترین مشایخ روایی او عبارتند از: ابوالحسن علی بن محمد مدائنی، حسن بن میمون نصری، ابوعبیده معمر بن مثنّی و محمد بن عمر واقدی (ابن‌عبد ربه، 1 / 278؛ ابن‌ندیم، 120؛ خطیب، همانجا؛ مزی، 320؛ روزنتال، 128). ابن‌نطاح محدث معتبری بود و از بسیاری از راویان سدۀ 2 ق / 8 م چون ابوعاصم، محمد بن عبداللـه (ابن‌حبان، 9 / 125) و از معتمر بن سلیمان و معاصرانش (ابن‌مستوفی، 2 / 547) و دیگران حدیث نقل کرده است. ابن‌حبان از طریق عمرو بن محمد همدانی از او روایت کرده و او را از ثقات دانسته است (همانجا). در عین حال بیشترین شهرت و اعتبار او در تاریخ‌نگاری است. 
آثار یافت نشدۀ ابن‌نطاح از این قرارند: افخاذالعرب؛ انساب ازد عمان؛ البیوتات؛ الرد علی ابی عبیدة فی کتاب الدیباج؛ الدولة العباسیة و مقتل زید بن علی (ع) (ابن‌ندیم، همانجا). ابوالفرج در الاغانی بخشهایی از آثار او را آورده است (سزگین، 1 / (2) / 146). مهم‌ترین اثر وی، الدولة العباسیة است که دربارۀ دولت عباسیان نگاشته است. خطیب بغدادی این اثر را نخستین تألیف در تاریخ عباسیان می‌شمارد (5 / 358)، در حالی که ابن‌ندیم (ص 115) در بیان احوال مدائنی، استاد ابن‌نطاح، آورده است که وی دربارۀ خلافت سفّاح، منصور، مهدی، هادی، هارون و امین کتابی پرداخته است. روزنتال (همانجا) نیز احتمال می‌دهد که کتاب ابن‌نطاح پیراستۀ کتاب استادش حسن بن میمون و یا ذیلی بر آن باشد. 
به هر حال کتاب ابن‌نطاح یکی از چند کتاب نخستین و مهم در تاریخ خافای عباسی بوده و نوشته‌های او به علت شهرت وی به امانت در نقل، اعتبار بیشتری داشته است. 
چیزی که شگفت می‌نماید این است که این اثر چندان مورد توجه و یا مورد بهره‌برداری مورخان معاصر ابن‌نطاح و تاریخ‌نگاران بعدی قرار نگرفته است. فقط طبری گاه (مثلاً 7 / 617- 618) از روایات او سودجسته و مسعودی (1 / 22) نیز از اثر وی یاد کرده است. تاریخ‌نگاران متأخر نیز غالباً، شاید به دلیل دسترسی نداشتن به تدلیفات او به یاد و آثارش بسنده کرده‌اند. با اینهمه کسان دیگری چون احمد بن علی خزاز، بشر بن موسی اسدی، احمد بن قاسم بن مساور جوهری، هیثم ابن‌خلف دوری، به آثار او استناد جسته‌اند (خطیب، 5 / 357- 358؛ ابن‌حجر، 6 / 693؛ ذهبی، 2 / 592؛ مزی، همانجا؛ در مورد انتساب کتاب اخبارالعباس به وی، نک‍ : EI2). 

مآخذ

 ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، 1403 ق / 1983 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1331 ق / 1913 م؛ ابن عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ ابن‌مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ اربل، به کوشش سامی بن سید خماس صقار، بغداد، 1400 ق / 1980 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ ذهبی، محمد بن احمد، المغنی فی الضعفاء، به کوشش نورالدین عتر، دمشق، 1391 ق / 1971 م؛ روزنتال، فرانتس، التاریخ عندالمسلمین، ترجمۀ صالح العلی، به کوشش محمد توفیق حسین، بغداد، 1383 ق / 1963 م؛ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمۀ محمود فهمی حجازی، ریاض، 1403 ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، 1402 ق / 1982 م؛ طبری، تاریخ؛ مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ مسعودی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385 ق؛ نیز:

EI2. 

حسن یوسفی اشکوری