ابن ناظر الجیش

اِبنِ‌ناظِرُ الْجَیْش، تقی‌الدین عبدالرحمن‌ بن محمد بن یوسف تَیْمی (725-786 ق / 1325-1384 م)، قاضی، ادیب و کاتب شافعی مذهب دربار ممالیک مصر. او در قاهره زاده شد. پدرش قاضی محب‌الدین محمد (697- 778 ق / 1298-1376 م) که به صفات نیک و مکارم اخلاق شهرت داشت، ناظر سپاه مصر بود و در مدرسۀ منصوریه نیز تدریس می‌کرد. وی بر کتب التسهیل و التلخیص شروحی نوشته و کتاب تمهید القواعد را تألیف کرده که نسخه‌ای خطی از آن در رباط موجود است (نک‍ : ابن‌جرزی، 2 / 248؛ ابن‌قاضی شهبه، طبقات، 3 / 3، 46؛ ابن‌حجر، 6 / 45-46؛ سیوطی، بغیة، 1 / 275، 276، حسن المحاضرة، 1 / 537؛ زرکلی، 7 / 153). عبدالرحمن تحصیلات خود را ابتدا نزد پدر آغاز کرد. سپس از یوسف دَلّاصی حدیث شنید و خود نیز به روایت آن پرداخت (ابن‌قاضی شهبه، تاریخ، 3 / 145؛ ابن‌عماد، 6 / 291). 
عبدالرحمن پس از فوت پدر به جای او نشست و ناظرالجیش شد. در 779 ق از مقام خویش عزل گردید و بار دیگر در 780 ق به آن مقام گمارده شد (ابن‌قاضی شهبه، همانجا؛ ابن‌تغری بردی، 11 / 152)، اما باز در 786 ق برکنار شد. گویند سبب عزل وی آن بود که در دادن اقطاع به فردی از قبیلۀ آل فضل زیاده‌روی کرده بود. ازاین‌رو، سلطان ظاهر برقوق سخت بر وی خشم گرفت و و با دوات بر سر وی کوفت و دستور داد تا او را 300 ضربه تازیانه زنند و جبۀ قضا و دواتش را بستانند. وی 3 روز پس از این ماجرا وفات یافت. گویند سلطان از کار خود سخت پشیمان گشت (همو، 11 / 301؛ ابن‌صیرفی، 1 / 96؛ ابن‌قاضی شهبه، همان، 3 / 135؛ ابن‌ایاس، 1(2) / 347). عبدالرحمن را در آرامگاه پدرش، واقع در خارج باب‌ البَرْقیه در قاهره به خاک سپردند (ابن‌قاضی، شهبه، همان، 3 / 145). 
مرگ دلخراش او مصریان را سخت اندوهناک کرد و شهاب‌الدین احمد بن عطار در رثای او قصیده‌ای سرود (ابن‌ایاس، همانجا). 

آثـار

 شهرت قاضی عبدالرحمن مدیون کتاب «دستور» او با عنوان تثقیف التعریف است که خود تکمله‌ای بر کتاب التعریف بالمصطلح الشریف یا عرف التعریف (نک‍ : حاجی خلیفه، 1 / 421) نوشتۀ فضل‌اللّه عدوی عمری است (قلقشندی، 1 / 8؛ ESC2, I / 379). وی در مقدمۀ کتاب تصریح می‌کند که آن را برای پسرش احمد مصری که کاتب الدرج الشریف (کاتب طومارها و نامه‌های حکومتی و دیوانی) بوده، تألیف کرده است (همانجا). قلقشندی در صبح الاعشی (1 / 8-10) به بحث دربارۀ این کتاب پرداخته، اظهار می‌دارد که کتاب خود را براساس دو کتاب التعریف ابن‌فضل‌اللّه و الثقیف ابن‌ناظرالجیش نوشته و سپس موضوعهایی را که در آنها نبوده، به کتاب خود افزوده است. وی اضافه می‌کند که این دو کتاب دستور مکمل یکدیگرند و با داشتن یکی از آن دو، از دیگری بی‌نیاز نمی‌توان بود علاوه بر این، وی در جای‌جای کتاب، به مقایسۀ این دو دستور و کتب مشابه دیگر پرداخته و محسنات و عیوب هریک را برشمرده است (نک‍ : 1 / 8، 5 / 472، 6 / 105، 107، 108، 8 / 184-194، جم‍‌ ). 
این اثر که به گفتۀ مؤلف دربرگیرندۀ نامه‌های حکومتی است، در 778 ق به اتمام رسیده است (ESC2, I / 379-380) و علاوه بر آنچه گفته شد، شامل اطلاعاتی دربارۀ تاریخچه و وضع شهرها، ولایات، قلعه‌ها، عاملان، والیان، حکام، سلاطین، علما و اسامی آنان است و مؤلف در آن از الفاظ و مدارج و رتبه‌های کارگزاران، قبایل و سران آنها، نحوۀ مکاتبه با هریک از ایشان، همراه با صفات و مدایح و القاب و ادعیه و عناوین مناسب با حال و مقام مخاطبان، همچنین از نوع اوراقِ نامه‌ها و نشانها و علائم روی آنها و قطعِ نامه‌ها و انواع قلم و نیز از قسم نامه‌ها، امان‌نامه‌ها و صلح‌نامه‌ها، به تفصیل سخن رانده است (برای نمونه، نک‍ : قلقشندی، 4 / 106، 107، 116، 208، 210، 213، 214، 226، 228، 5 / 348، 472، 6 / 16، جم‍‍‌ ). ابن‌ناظر الجیش در کتاب خود همچنین به طول و عرض جغرافیایی شهرها اشاره کرده و مساجد، بازارها، باغها، حمامها و آب و هوای هر ناحیه را ذکر کرده و از مکاتبات با بلاد ایران، شام، حلب، ترکمان، بلاد غرب و «ملوک کفر» از جمله روم نمونه‌هایی آورده است (نک‍ : همو، 5 / 347، 348، 6 / 129، 134، 137، 143، 145، 8 / 25، 26، 32، جم‍‌ ). 
همۀ مطالب کتاب تثقیف که به برخی از آنها اشاره شد، مانند کتاب التعریف دارای 7 بخش است. از این اثر چهار نسخۀ خطی بر جای مانده است (ESC2، همانجا؛ آمبروزیانا، I / 126؛ پرچ، IV / 518-520؛ نیز نک‍ : GAL, S, II / 76). این کتاب توسط الدار المصریة اللبنانیة در قاهره به چاپ رسیده است. 

مآخذ

ابن‌ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، 1403 ق / 1983 م؛ ابن‌تغری بردی، النجوم؛ ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة ‌النهایة، به کوشش گ. برگشتر سر، قاهره، 1352 ق / 1976 م؛ ابن‌صیرفی، علی ‌بن داوود، نزهة ‌التفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1970 م؛ ابن‌عماد، عبدالحی‌ بن احمد، شذرات ‌الذهب، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ ابن‌قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، 1977 م؛ همو، طبقات ‌الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1399 ق / 1979 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ سیوطی، بغیة ‌الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ همو، حسن المحاضرة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛ قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ نیز: 

Ambrosiana, ESC2; GAL, S; iPertsch. 

ناهید ظفری