ایاسلوق

اَیاسُلوق، یا ایاسلوغ، ایاثلوغ، ایاسلیغ، و در منابع لاتینی قرون وسطى، آلتولوگو (تصحیف هاگیوس ثئولوگوس، عنوان یونانی یوحنای حواری، مؤلف یكی از اناجیل كه در آنجا زندگی كرده، و مرده است)، شهری خرد بر ساحل غربی آناتولی و مركز ناحیۀ آكین جیلر از ولایت ازمیر (EI2؛ EI1؛ «كتاب ... »، 51). این شهر در °37 و ´55 عرض شمالی و °27 و ´20 طول شرقی، بر جای افسوس كهن، در فاصلۀ 9 كیلومتری دریای اژه، و در كیلومتر 77 راه آهن ازمیر به آیدین واقع شده است IA)؛ سامی، 506؛ خوری، 1/ 52). با آنک‍ه از 1332 ق/ 1914 م به نام سِلچوق یا آكین جیلر نامیده می‌شود، هنوز نام كهن آن، ایاسلوق كه از قرون وسطى بازمانده، فراموش نشده است. در پایان سدۀ 19 م شمار ساكنان آن 793‘2 تن و در 1990 م، 377‘19 تن بوده است («دایرةالمعارف ... »، IV/ 227). 
بندر افسوس كه بعدها ایاسلوق جای آن را گرفت (لسترنج، 164) و در نزد جغرافیانویسان مسلمان به نام اُفسوس یا اَبسُس خوانده می‌شد (یاقوت، 1/ 91، 330)، روزگاری در دست ایران بود و راه بزرگ شاهی در عصر هخامنشی به آن منتهی می‌گردید (هرودت، 312). بعدها این شهر از نخستین مراكز مسیحیت بوده است. گوتها در 262 م شهر و كلیسای آن را ویران ساختند. در 431 م شورای عالی كلیساها در این شهر به مریم عنوان «مادر خدا» داد. چندی بعد طبق روایات، اصحاب كهف در غاری نزدیك این شهر از خواب 300 ساله برخاستند (مسعودی، مروج ... ، 1/ 357، التنبیه ... ، 127). 
در اوایل قرون وسطى افسوس دیگر بندری مهم نبود و به نشیب افول افتاده بود؛ ولی بار دیگر در زمان حكومت بیزانس اهمیت خود را باز یافت و به صورت شهری آباد درآمد. 
مسلمانان نخستین بار در 36 ق/ 656 م بر افسوس دست یافتند. بار دیگر در 182 ق/ 798 م (در روزگار هارون الرشید) عبدالرحمان بن عبدالملك بن صالح در یك غزای تابستانی به افسوس رسید (ابن اثیر، 6/ 161). ولی سلطۀ مسلمانان در هر دو بار بر این شهر كوتاه بود. تركان سلجوقی نیز پس از پیروزی الب ارسلان (463 ق/ 1071م) در ملازگرد (همو، 10/ 463) چندی آنجا را در دست داشتند، اما دیری نپایید كه صلیبیان در 490 ق/ 1097م این شهر بندری را از دست آنان بیرون آوردند (رانسیمان، 1/ 243-246). هنگامی كه مغولان بر آناتولی چیره گشتند و دولت سلجوقیان روم روی به افول نهاد، افسوس (ایاسلوق) به تصرف بنی آیدین (700- 828ق/ 1301-1425 م) درآمد (لاموش، 15؛ زامباور، 218؛ سلیمان، 2/ 396). ابن بطوطه در 733 ق/ 1333 م این شهر را دیده، و آن را وصف كرده است (ص 293، 303-304؛ نیز نک‍ : لسترنج، 164). 
در این روزگاران، نزدیك به شهر قدیمی كه از دریا دور افتاده بود، شهری دیگر در كنار ساحل ساختند و همان نام آلتولوگو بر آن نهادند. این شهر اقامتگاه ایتالیاییهایی بوده كه به علل سیاسی به این ناحیه كوچ كرده بودند. این مهاجران با وجود مسیحی بودن، متفق تركان بودند و امیر خضربیك با جمهوریهای ایتالیا در ارتباط بود و ونیز و جنوا در ایاسلوق كنسولگری داشتند (EI2). 
در 794 ق/ 1392 م وقتی بایزید یكم (ییلدرم) بر بنی آیدین چیره شد، ایاسلوق نخستین بار تابع حكومت عثمانی گردید. امیر تیمور در 805 ق/ 1402م پس از پیروزی بر بایزید، خانهای ترك را در این شهر به حضور پذیرفت (نظام الدین، 265- 269) و حكومت ازمیر و توابع آن، از آن میان ایاسلوق را به موسى بیك از بنی آیدین سپرد. كمی پس از این، بار دیگر این شهر توسط چلبی محمد یكم (حك‍ 805-824 ق/ 1402-1421 م) به تصرف عثمانیها درآمد. پسر او مراد دوم (حك‍ 824-855ق/ 1421-1451م) هنگامی كه به دعوت امرای محلی به ایاسلوق رفت، فرمان داد تا به ترمیم خرابیهای شهر بپردازند. از آن هنگام ایاسلوق یكی از شهرستانهای سنجاق آیدین (ایالت آناتولی و بعدها ولایت آیدین) به شمار می‌آمد. با اهمیت یافتن تدریجی ازمیر، ایاسلوق اندك اندك رو به ویرانی نهاد و به دهكده‌ای رها شده بدل گشت. در نیمۀ دوم سدۀ 11 ق/ 17 م هنگامی كه اولیاچلبی از این ناحیه می‌گذشته است، از ایاسلوق و ویرانه‌های اِفِس كه در فاصلۀ نیم ساعتی این شهر قرار دارد، دیدن كرده، می‌نویسد: در داخل قلعه‌ای كه برفراز تپۀ ایاسلوق است، 20 خانه و بیرون از قلعه حدود 100 خانه پوشیده از خاك دیده می‌شود. مسجد بزرگی نیز هست كه نوشتۀ روی آن حكایت می‌كند كه آن را عیسى بیك از فرزندان آیدین ساخته بوده است (نک‍ : IA). گزارش سیاحانی كه در اوایل قرن 13 ق/ 19 م از این شهر دیدن كرده‌اند، حاكی از ویرانی آن در قرون بعد است. 
ایاسلوق اكنون آبادیی بزرگ‌تر از یك دهكده است. پس از احداث راه آهن ازمیر ـ آیدین اندك دگرگونیهایی در آن پدید آمده است. در دامنۀ تپه و نزدیك به ایستگاه راه آهن خانه‌هایی چند ساخته شده است و در مزارع پیرامون آن، درختان انجیر، حبوبات، پنبه و توتون كشت می‌شود. 
برخی از آثار برجای مانده در ایاسلوق اینهاست: ویرانه‌های افسوس كهن، بازمانده‌های كلیسای یوحنای مقدس و مسجد باشكوه آیدین اوغلی عیسى بیك (حك‍ 749-792ق/ 1348-1390م) كه در اواخر سدۀ 8ق/ 14م به سبك جامع اموی دمشق بنا گردیده است. در دامنۀ تپۀ پَنایر داغی بیننده می‌تواند غاری را كه می‌گویند اصحاب كهف در آن خفته بوده‌اند، ببیند (EI2). 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، 1384 ق/ 1964 م؛ خوری، سلیم جبرئیل و سلیم میخائیل شحاده، آثار الادهار، بیروت، 1291ق/ 1875م؛ رانسیمان، استیون، جنگهای صلیبی، ترجمۀ منوچهر كاشف، تهران، 1360 ش؛ زامباور، معجم الانساب، به كوشش زكی محمدحسن و حسن احمد محمود، بیروت، 1400 ق/ 1980 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق؛ سلیمان، احمد سعید، تاریخ دول الاسلامیة، قاهره، 1972 م؛ لاموش، لئون، تاریخ تركیه، ترجمۀ سعید نفیسی، تهران، 1316 ش؛ لسترنج، گ.، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران 1364ش؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، بیروت، دارصعب؛ همو، مروج الذهب، بیروت، 1385 ق/ 1965 م؛ نظام‌الدین شامی، ظفرنامه، به كوشش محمد پناهی سمنانی، تهران، 1363 ش؛ هرودت، تواریخ، ترجمۀ وحید مازندرانی، تهران، 1356 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

EI1; EI2; IA; Turkey Yearbook, Ankara, 1983; Türkiye dianet vakfι İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1991. 
هادی عالم‌زاده