انطاکی، داوود

اَنْطاكی، داوود بن عمر (د مكه، 1007 یا 1008 ق/ 1598 یا 1599م)، پزشك نامدار، ادیب، فیلسوف و متكلم نابینای انطاكی، مشهور به ضریر و بصیر. از سالزاد او اطلاعی در دست نیست و آنچه در برخی منـابع متـأخر در این بـاره آمـده است (مثلاً نک‍ : عیسى بك، 194)، بی‌اساس به نظر می‌رسد. مهم‌ترین مأخذ دربارۀ احوال و آثار او مطالبی است كه محمد بن احمد طالوی ارتقی دمشقی از خود انطاكی شنیده، و در كتاب سانحات خود نقل كرده است. براساس این گزارش، داوود بن عمر در انطاكیه (واقع در تركیۀ كنونی) زاده شد و از بدو تولد نابینا و تا 7 سالگی فلج بود. با اینهمه، در خردسالی قرآن و مقدمات زبان عربی را در زادگاه خود ــ دهكدۀ حبیب نجار ــ فراگرفت، تا آنکه فاضلی ایرانی به نام محمد شریف كه استعداد انطاكی را به فراگیری علوم مشاهده كرد، نخست به درمان بیماری فلج او پرداخت و سپس منطق، ریاضیات و علوم طبیعی و زبان یونانی را به او آموخت. داوود پس از درگذشت پدر، به قصد مهاجرت به مصر به شهرهای ساحلی شام سفر كرد و در جبل عامل و دمشق به محضر دانشمندان رفت و سرانجام وارد مصر شد (طالوی، 2/ 35-37). 
طالوی كه چند بار با انطاكی دیدار داشته، تسلط و حضور ذهن و دانش او را در علوم حكمی و طبیعی و ریاضیات ستوده است. از عبارات او چنین برمی‌آید كه این مطالب را پیش از درگذشت انطاكی نوشته است و مورخان دیگر همچون ابن عماد (8/ 416) و محبی (2/ 107-116) هم غالباً خلاصه یا تمامی روایت طالوی را نقل كرده، و تنها نک‍ات اندكی بدان افزوده‌اند؛ حتى خفاجی كه در نوجوانی نزد انطاكی پزشكی و علوم دیگر می‌آموخته (2/ 118، 329)، هیچ اشاره‌ای به سرگذشت او نکرده است. به گفتۀ علی خان مدنی (ص 420-421) رقبای انطاكی كه از برتری علمی وی بر دیگران رنج می‌بردند، او را به الحاد متهم ساختند و انطاكی از بیم جان به مكه گریخت و به خدمت حسن بن ابی نمی، شریف مكه درآمد و اندكی بعد در آنجا درگذشت (خفاجی، 2/ 118؛ عصامی، 359؛ قس: شوكانی، 1/ 246؛ نیز نک‍ : لكلر، II/ 304؛ میه‌لی، 214؛ ووستنفلد، 158؛ EI2; GAL, II/ 478). محبی دربارۀ تشیع و عقاید وی سخن گفته، و آورده است كه وی كمتر از یك سال پس از ورود به مكه بر اثر بیماری درگذشت (2/ 117- 118، 120-121؛ نیز دربارۀ تشیع او، نک‍ : آقابزرگ، 3/ 126؛ امین، 6/ 375). محبی افزوده كه برخی برآنند كه انطاكی مسموم شده است (2/ 127). 

آثـار

در منابع، آثار متعددی به انطاكی نسبت داده شده كه بسیاری از آنها موجود است و شماری نیز به چاپ رسیده‌اند (برای آگاهی از نام این آثار، نک‍ : طالوی، 2/ 43-45؛ محبی، 2/ 122-123؛ حاجی خلیفه، 1/ 79، 250، 2/ 1313، 1360، 1939؛ بغدادی، ایضاح، 1/ 121، 373، 461، هدیه، 1/ 362؛ نیز GAL، همانجا؛ GAL, S, II/ 219, 491-492). برخی از مهم‌ترین آثار او اینهاست : 
1. تذكرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب، كه مشهورترین و مهم‌ترین اثر انطاكی است. این كتاب مجموعه‌ای موجز در طب (كناش) و مشتمل بر یك مقدمه، 4 باب و یك خاتمه است، بدین شرح: مقدمه شامل طبقه‌بندی علوم و جایگاه پزشكی در آن؛ باب اول در كلیات علم پزشكی و مقدمات آن؛ باب دوم در قوانین كلی داروهای مفرد و مركب؛ باب سوم فرهنگ داروهای مفرد و مركب به ترتیب حروف معجم؛ باب چهارم دربارۀ شناخت بیماریها و روش درمان هر یك بر حسب حروف ابجد؛ و خاتمۀ كتاب شامل نک‍ته‌ها و غرائب و لطایف و عجایب (نک‍ : ص 8- 9). 
از بیان انطاكی برمی‌آید كه وی نگارش این كتاب را به پایان رسانده بوده، اما یك قرن پس از او حاجی خلیفه تصریح كرده كه پس از مرگ انطاكی، نسخۀ كاملی از این اثر به دست نیامده؛ و در حقیقت نیز نسخ موجود این كتاب، همانطور كه حاجی خلیفه توصیف كرده (1/ 387)، تنها بابهای اول تا سوم و بخش نخست باب چهارم را در بر دارند. اگر چه نمی‌توان تذكرۀ انطاكی را خالی از اطلاعات جدید دانست، اما مطالب خرافی بسیاری در آن وجود دارد كه نشانگر افول پزشكی دورۀ اسلامی است. تذكرۀ انطاكی بارها در مصر به چاپ رسیده، و آخرین چاپ غیر محققانۀ آن نیز در 1991 م به كوشش علی شیری در مصر انتشار یافته است. 
یكی از شاگردان انطاكی ذیلی بر تذكره نوشته كه غالباً همراه با آن به چاپ رسیده است. همچنین كتاب دیگری از انطاكی موسوم به النزهة المبهجة فی تشحیذ الاذهان و تعدیل الامزجة در حاشیۀ تذكره و ذیل آن آمده است (سركیس، 491). 
2. الكحل النفیس لجلاء اعین الرئیس، كه شرحی است بر قصیدۀ مشهور ابن سینا موسوم به قصیدۀ عینیه (حاجی خلیفه، 2/ 1342؛ نیز نک‍ : محبی، 2/ 117- 118، دربارۀ این شرح). 
3. تزیین الاسواق بتفصیل اشواق العشاق. این اثر تلخیص تفصیل العشاق بقاعی است و چند بار در مصر و بیروت (با عنوان تزیین الاسواق فی اخبار العشاق) چاپ شده است. 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ امین محسن، اعیان الشیعة، به كوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ انطاكی، داوود، تذكرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب، به كوشش علی شیری، 1411 ق/ 1991 م؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ حاجی خلیفه، كشف؛ خفاجی، احمد، ریحانة الالباء، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1386 ق/ 1967 م؛ سركیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ شوكانی، محمد، البدر الطالع، قاهره، 1348ق؛ طالوی، درویش محمد، سانحات دمی القصر، به كوشش محمد مرسی خولی، بیروت، عالم الكتب؛ عصامی، عبدالملك، سمط النجوم العوالی، قاهره، المطبعة السلفیه؛ علی خان مدنی، سلافة العصر، قاهره، 1346ق؛ عیسى بك، احمد، معجم الاطباء، قاهره، 1361 ق/ 1942 م؛ محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، دمشق، 1983 م؛ نیز: 

EI2; GAL; GAL, S; Leclerc, L., Histoire de la médecine arabe, Paris, 1876; Mieli, A., La Science arabe, Leiden, 1966; Wüstenfeld, F., Geschichte der arabischen Aerzte und Naturforscher, Hildesheim, 1978. 
یونس كرامتی