امیرک بیهقی

اَمیرَكِ بِیْهَقی، ابوالحسن احمد بن محمد (د شوال 448/ دسامبر1056)، از دیوان‌سالاران غزنوی. وی از خاندان مشهور و متنفذ عنبریان بیهق بود كه دبیران و عالمان معروفی از آن برخاستند. نیای او، ابوزكریا عنبری از محدثان به شمار می‌آمد (بیهقی، علی، 119-120) و برادر امیرك خواجه ابونصر دبیر به روزگار غزنویان صاحب برید ری بود و برادر دیگرش خواجه ابوالقاسم دبیر، نیابت ابونصر مشكان، رئیس دیوان رسائل را برعهده داشت (همو، 121؛ بیهقی، ابوالفضل، 605). 
امیرك نیز خود در جوانی به روزگار سلطان محمود (حك‍ 388-421 ق/ 998-1030م) در دیوان رسائل پیشۀ دبیری داشت و چون احمد ابن حسن میمندی از وزارت بر افتاد و زندانی شد (416ق/ 1025 م)، امیرك مأمور بركناری ابوعبدالله پارسی از گماشتگان میمندی و صاحب برید بلخ شد و بدانجا رفت و او را گرفت و خود بدان مقام نشست (همو، 193، 432، 454). در 423 ق/ 1032 م به فرمان سلطان مسعود (حك‍ 421-432 ق)، امیرك به عنوان صاحب برید با لشكری كه سلطان به یاری آلتونتاش خوارزمشاه بر ضد علی تگین، امیر قراخانی ماوراءالنهر فرستاد، همراه بود. امیرك پس از كشته شدن آلتونتاش در آن نبرد، به غزنه بازگشت، اما احمد بن حسن میمندی كه در این ایام به وزارت مسعود نشسته بود و در ماجرای فرو گرفتن ابوعبدالله پارسی به امیرك كینه می‌ورزید، نزد سلطان سعایتها كرد تا مسعود او را از ریاست برید بلخ عزل كرد؛ با اینهمه، او را «قوی دل كرد كه شغل بزرگ‌تر فرماییم و از تو ما را خیانتی ظاهر نشده است» (همو، 436-437، 442، 454). در ربیع‌الاول 430/ دسامبر 1038 چون ابوالقاسم دبیر، صاحب برید بلخ درگذشت، امیرك بار دیگر از سوی سلطان بدان مقام گمارده شد (همو، 747). 
به گفتۀ ابوالفضل بیهقی (ص 869-872، 879-881) در 432ق كه سلجوقیان به بلخ تاختند، امیرك با همراهی والی خُتَّلان و عیارانی كه فراخوانده بود، به مقابله با مهاجمان برخاست و اخبار تاریخ بیهق (بیهقی، علی، 120) گویای آن است كه او 15 سال از دژ ترمذ (شهری بر كرانۀ جیحون) در برابر سلجوقیان دفاع كرد؛ اما ادامۀ همین گزارش كه امیرك در سلطنت مودود غزنوی (432-440 ق/ 1041- 1048 م) ریاست دیوان رسائل را در غزنه برعهده داشت و نیز گزارش حسینی، مورخ دورۀ سلجوقی مبنی بر اینک‍ه امیرك در حدود سال 435 ق/ 1044 م دژ ترمذ را به چغری بیك داوود و پسرش الب ارسلان تسلیم كرد (ص 71-72؛ نیز نک‍ : نورالدین، 71)، نشان می‌دهد كه در زمان این پایداری مبالغه شده است (نک‍ : بارتولد، 1/ 639؛ بازورث، 10-11, 25)؛ امیرك چون دریافت خراسانیان از پایداری غزنویان در مقابله با سلجوقیان ناامید شده‌اند، بی‌مقاومتی دژ را تسلیم مهاجمان كرد. گفته‌اند كه چغری بیك بر آن شد تا امیرك را به وزارت خویش برگمارد، اما او گفت: «خدمت كسی نک‍نم كه در عهد گذشته او را مطیع و مأمور خویش دیده باشم» (بیهقی، علی، همانجا). امیرك پس از آنک‍ه املاك خود را در بیهق به ابوعلی بن شاذان، وزیر چغری بیك واگذارد، به غزنه به دربار غزنویان روی آورد (حسینی، 72؛ نیز نک‍ : بازورث، 10-11). او در روزگار سلطان مودود و سلطان عبدالرشید غزنوی (حك‍ ‍440-443 ق/ 1048-1051 م) ریاست دیوان رسائل را برعهده داشت و در دوران سلطنت فرخزاد (443-451 ق) دبیر دیوان سلطان بود. امیرك در اواخر عمر از كارهای دیوان كناره جست (بیهقی، علی، 120-121؛ ابن اثیر، 9/ 632). 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ بارتولد، و.و.، تركستان‌نامه، ترجمۀ كریم كشاورز، تهران، 1352 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به كوشش علی‌اكبر فیاض، مشهد، 1350 ش؛ بیهقی، علی، تاریخ بیهق، به كوشش احمد بهمنیار، تهران، 1317 ش؛ حسینی، علی، زبدة التواریخ، به كوشش محمد نورالدین، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ نورالدین، محمد، حاشیه بر زبدة التواریخ (نک‍ : هم‍ ، حسینی)؛ نیز: 

Bosworth, C. E. The Later Ghaznavids: Splendour and Decay, New York, 1977. 
ابوالفضل خطیبی