امانت خان

اَمانَتْ خان، عبدالحق (978-1055 ق/ 1570-1645 م)، فرزند قاسم شیرازی خوشنویس و كتابدار مشهور ایرانی دربار گوركانیان هند. 
پدر وی از خوشنویسان شیراز بود. عبدالحق و برادر بزرگ‌ترش شكرالله، در شیراز زاده شدند و خوشنویسی را در مكتب پدر آموختند (بگلی، «امانت خان ... »، 24, 37، «بنای كاروانسرا ... »، 287؛ ایرانیكا، I/ 923). عبدالحق همراه با برادرش شكرالله كه در شیراز تحصیلات خود را به پایان رسانده بود (لاهوری، 1/ 339)، در حدود سال 1017 ق/ 1608م به هند مهاجرت كردند تا شاید در امپراتوری جهانگیر به پیشرفت و ترقی برسند. زمانی كه شكرالله از طریق دریا به هند و سپس به برهانپور رسید و به خدمت عبدالرحیم خان خانان درآمد، عبدالحق نیز او را همراهی می‌كرده است (بگلی، «امانت خان»، 12, 37، «بنای كاروانسرا»، 283؛ ایرانیكا، همانجا). ظاهراً تا اندازه‌ای موفقیت سریع امانت خان مرهون نفوذ برادرش كه بعدها به افضل خان ملقب شد، بوده است (همان، I/ 601-602). 
برپایۀ سخن بگلی، هنگامی كه عبدالحق به هند رسید، به كار در كتابخانۀ سلطنتی مشغول شد (همان، 284). او كار در كتابخانۀ سلطنتی آگره را در دورۀ حكومت شاهجهان (1037- 1068ق) نیز ادامه داده است و در همین زمان است كه به عنوان كتابدار رسمی، برگزیده شد (نک‍ : بیانی، 185-186). همچنین در طول سالهایی كه در دربار گوركانیان هند به خدمت مشغول بود، افزون‌بر كتابداری، به مشاغل دیگری نیز می‌پرداخته است. به عنوان مثال وی در فواصل معین، همچون رجال سیاسی وظایفی به عهده داشته است؛ چنانک‍ه در 1040 ق/ 1630 م محمدعلی بیك ایلچی ایران را از دارالخلافۀ اكبرآباد تا پانی‌پت و سپس به برهانپور همراهی كرد (لاهوری، 1/ 364، 366؛ كنبو، 1/ 356؛ بگلی، همانجا). 
امانت خان كه در دوران حكومت جهانگیر (1014-1037ق) به عنوان بزرگ‌ترین كاتب زمان مطرح بود (جغتایی، تاج محل، 171)، در آغاز ذیحجۀ 1041 از سوی شاهجهان به لقب «امانت خان» مفتخر شد (لاهوری، 1/ 428- 429) و منصب «نُهصدی دو صد سوار» را دریافت كرد (كنبو، 1/ 407). به نوشتۀ شاهنوازخان، وی به سبب تحریر كتیبۀ گنبد آرامگاه «ممتاز الزمانی»، به دریافت فیلی به عنوان جایزه نایل شد (2/ 790). امانت خان در این هنگام 63 سال داشت و همچنان به كتابداری مشغول بود. این امر را می‌توان از وجود اثر مُهر او به صورت «امانت خان شاهجهانی 1042» بر نسخه‌هایی چون مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز و سبحةالابرار جامی در كتابخانۀ كاخ گلستان تهران و بادشاه نامه‌ای در كتابخانۀ موزۀ بریتانیا مشاهده كرد (بیانی، 184-186، 317- 318؛ آتابای، فهرست دیوانها ... ، 1/ 204، فهرست كتب ... ، 690-691). 

صاحب مرآة العالم دربارۀ پختگی خط او می‌گوید: «نسخ خط او خط نسخ بر خطوط نسخ‌نویسان روزگار كشیده ... » (بختاور خان، 487؛ نیز نک‍ : شاغل عثمانی، 124). در بادشاه نامه ذیل صاحب منصبان، از امانت خان در منصب هزاری صد سوار یاد شده است (لاهوری، 1/ 292، 307، 312؛ نیز نک‍ : رام، 52). 
 افضل خان برادر امانت خان كه در زندگی او نقشی بسزا داشت، در 1049 ق درگذشت. مرگ وی در عبدالحق اثری عمیق برجا نهاد. از وظایف و مناصبش دست كشید و كنج عزلت برگزید. وی در نزدیكی شهر امریتسار سرایی زیبا به عنوان مدفنی برای خویش ساخت (نک‍ : بگلی، همانجا) و در همان سرا اقامت گزید (جغتایی، همانجا). امانت خان اگرچه از شغل دولتی كناره گرفته بود، اما ارتباط خود را با امپراتوری قطع نکرد (بگلی، همان، 286؛ جغتایی، همانجا). امانت خان و دو پسرش، عنایت‌الله و فضل‌الله پس از مرگ افضل خان نزد شاهجهان ــ كه به افضل خان عنایت داشت ــ رفتند و شاهجهان از افضل خان با احترام بسیار یاد كرد (بگلی، همان، 284). 
دربارۀ زمان مرگ او اقوال گوناگونی در دست است كه حدفاصل سالهای 1050 تا 1055 ق را دربرمی گیرد (نک‍ : لاهوری، 2/ 737؛ شاهنوازخان، همانجا؛ رام، 52-53؛ بختاورخان، 2/ 487). پیكر او را در سرایش دفن كردند (همانجا). 

آثـار

از امانت خان، شماری كتیبه در بناهای ساخته شده در دورۀ جهانگیر و شاهجهان برجای مانده است كه مقبرۀ اكبر یكی از آنهاست. پس از فوت اكبر (1014 ق)، فرزندش جهانگیر در حدود سال 1017 ق با دیدار از مقبرۀ پدرش دستور داد تا تغییراتی در آن داده شود ( توزك ... ، 73؛ حكمت، نقش ... ، 97- 98؛ شاغل عثمانی، 124؛ ماهر، 1/ 141؛ پال، 74؛ بگلی، همانجا). 
در تغییرات داده شده، این كتیبه‌ها به خط امانت خان بر بنای مقبره افزوده شد: 1. كتیبۀ سر در اصلی آرامگاه شامل قصیده‌ای مفصل به فارسی به قلم ثلث بربدنه، و دو بیت شعر برپیشانی هر دو سوی ایوان آن؛ 2. كتیبۀ سنگ قبر خارجی اكبر حاوی جملۀ «الله اكبر جل جلاله»؛ 3. كتیبۀ بالای طاق نماهای مرمرین اطراف قبر شامل یك مثنوی مفصل در ستایش خداوند و مدح اكبر و وصف آرامگاه به قلم نستعلیق خوش. این كتیبه‌ها كه همگی بر سنگ كنده شده، دارای تاریخ 1022 ق و رقمهای امانت خان به صورت «عبدالحق شیرازی»، «عبدالحق بن قاسم شیرازی» است (حكمت، همان، 98-100؛ بگلی، «امانت خان»، 21-22). 
از دیگر آثار او كتیبه‌های مسجد ـ مدرسۀ شاهی در آگره است (ماهر، شاغل عثمانی، همانجاها؛ بگلی، همان، 21-26). كتیبه‌های دو محراب از 3 محراب این مسجد رقم امانت خان را دارد. كتیبه‌های محراب مركزی در دو نوار پهن بیرونی و نوار باریك‌تر داخلی، حاوی آیاتی از قرآن كریم است. رقم و تاریخ كتیبۀ بیرونی به صورت «كتبه عبدالحق مخاطب به امانت خان سنۀ 1045» است و كتیبۀ درونی همان رقم و تاریخ 1046 ق را دارد (همان، 27). محراب جنوبی، دارای رقم «كتبه امانت خان الشیرازی» (همان، 28) است. ظاهراً كتیبۀ محراب سوم به امانت خان ارتباطی ندارد. روی هر 3 محراب آیاتی از قرآن كریم نوشته شده است؛ ازجمله بر محراب مركزی، آیات 9 تا 11 از سورۀ جمعه (62) و آیات 27 تا 29 از سورۀ فتح (48)، دیده می‌شود (همانجا و حاشیۀ 74). 
از دیگر آثار امانت خان كتیبه‌های بنای تاج محل است. پس از مرگ ممتاز محل در 1040 ق، شاهجهان گروهی از هنرمندان و صنعتگران را از اطراف جهان، برای احداث این بنا فراخواند. عبدالحق را نیز كه به عنوان خطاط سلطنتی شناخته شده بود، برای نوشتن كتیبه‌های تاج محل برگزید. كتیبه‌های تاج محل از بهترین نمونۀ خوشنویسی به شیوۀ ثلث و نسخ امانت خان است كه درون گنبد و داخل بنا با رقم و تاریخ «الفقیر الحقیر امانت خان شیرازی سنۀ 1048 مطابق دوازدهم سنۀ جلوس مبارك» برجا مانده است (جغتایی، «تاج محل»، 39، 43، حاشیۀ 30؛ حكمت، سرزمین ... ، 119؛ ایرانیكا، I/ 923؛ بگلی، همان، 15-16؛ ناث، 33). آیات قرآنی این كتیبه را به قلم ثلث، از سنگ سیاه، تراشیده، و در سنگ مرمر سفید جاسازی كرده‌اند (دین محمدی، 140؛ پال، 58). سوره‌ها و آیات انتخابی او غالباً مشتمل بر جزء 30 قرآن است (دین محمدی، 141). برپایۀ شواهد موجود می‌توان چنین انگاشت كه امانت خان، دست كم تا 1048 ق در تحریر كتیبه‌های تاج محل مشاركت داشته، و پس از كناره‌گیری وی (جغتایی، تاج محل، 172)، خوشنویس دیگری، كار او را ادامه داده، و در 1057ق به پایان رسانیده است (بگلی، همان، 17, 19). 
كتیبه‌های سرای امانت خان از دیگر آثار او به شمار می‌رود و بنا نیز به نام او مشهور است (بختاورخان، 2/ 487؛ جغتایی، «تاج محل»، 48، تاج محل، 140). این بنا دارای یك مسجد و دو دروازۀ بسیار بزرگ است (بگلی، «بنای كاروانسرا»، 284). امانت خان این بنا را در شرق لاهور، در مسیر گذر مغولان به دهلی بنا كرد. اگرچه سراسر دورۀ مغول، به ویژه در طول حكومت شاهجهان در این اقلیم، ساخت چنین بناهایی در طول شاهراههای امپراتوری از سوی اشراف معمول بوده است، اما به نظر می‌رسد كه این سرا، در اصل یادبودی برای افضل خان بوده باشد. سر در دروازه‌ها را با حاشیه‌های كاشی‌كاری و كتیبه‌هایی به خط امانت خان آراسته‌اند (همان، 285). كتیبۀ دروازۀ غربی كه كمتر آسیب دیده، و در آن به سبب احداث سرا اشاره شده، به قلم ثلث و زبان فارسی است و تاریخ 1050ق دارد (نک‍ : همانجا). كتیبه‌های دروازۀ شرقی كه بسیار صدمه دیده، شامل 8 بیت شعر فارسی و تاریخ چهاردهمین سال سلطنت شاهجهان (1050 ق) است (همانجا). بیش از نیمی از كتیبه‌های بنا، به مدح افراطآمیز شاهجهان اختصاص داده شده است (همان، 285-286). در سرا، مسجدی نیز وجود دارد كه كتیبه‌های آن با رقم امانت خان و به تاریخ 1050ق است. در بالای محراب آن حدیث «من بَنَی مسجداً لله بَنَی اللّهُ لهُ بیتاً فی الجنة» (همان، 286)، و نیز بر روی نمای بیرونی ایوان مسجد، سورۀ بروج (85) به تمامی به قلم ثلث كتابت شده است (همان، 286, 288). 

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست دیوانهای خطی كتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1355ش؛ همو، فهرست كتب ادبی عرفانی خطی كاخ گلستان، تهران، 1357 ش؛ بختاورخان، محمد، مرآةالعالم: تاریخ اورنگ زیب، به كوشش ساجده س. علوی، لاهور، 1979م؛ بیانی، مهدی، فهرست ناتمام تعدادی از كتابهای كتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1349ش؛ توزك جهانگیری، نولكشور، لكهنو؛ جغتایی، محمد عبدالله، تاج محل (آگره)، لاهور، 1963 م؛ همو، «تاج محل»، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، هنر و مردم، تهران، 1352 ش؛ حكمت، علی‌اصغر، سرزمین هند، تهران، 1327 ش؛ همو، نقش پارسی بر احجار هند، تهران، 1337 ش؛ دین محمدی، تاج محل، هند، 1963 م؛ رام، كینول، تذكرةالامرا، كراچی، 1986م؛ شاغل عثمانی، احترام‌الدین احمد، صحیفۀ خوشنویسان، علیگره، 1963 م؛ شاهنوازخان، صمصام الدوله، مآثرالامرا، كلكته، 1890 م؛ كنبو، محمد صالح، عمل صالح موسوم به شاهجهان نامه، لاهور، 1967 م؛ لاهوری، عبدالحمید، بادشاه نامه، كلكته، 1867 م؛ ماهر اكبرآبادی، محمود علی، علم الحروف یا تحقیقات ماهر، لاهور، 1934 م؛ نیز: 

Begley, W. E., «Amānat Khān and the Calligraphy on the Tāj Mahal», Kunst des Orients, Wiesbaden, 1978-1979, vol. XII; id, «A Mughal Caravanserai Built and Inscribed by Amanat Khan ... », Indian Epigraphy ... , New Delhi; Iranica; Nath, R., Calligraphic Art in Mughal Architecture, Calcutta, 1979; Pal, P. et al., Romance of the Taj Mahal, New delhi, 1989. 
مهبانو علیزاده