ترابی

تُرابی، تخلص چند شاعر پارسی‌گوی در ایران و شبه قارۀ هند در سده‌های 11-13 ق / 17- 19م:

1. ترابی بلخی

 از شاعران اواسط سدۀ 11ق. او در روستای خواجه خیران بلخ زاده شد (دائرة المعارف...، 3 / 2548). برخی نیز زادگاه او را هرات دانسته (نک‍ : بانکیپور، III / 20)، و از این‌رو، وی را ترابی‌هروی نیز خوانده‌اند (نک‍ ‍: آقابزرگ، 9 / 169؛ نصرآبادی، 676؛ هدایت، 2 / 276).
ترابی بعد از کسب برخی علوم، به شعر روی آورد و به دربار اکبرشاه (سل‍ 963-1014ق) راه یافت و در دوران این پادشاه به شکوفایی رسید (بانکیپور، همانجا؛ مارشال، 468). برخی ترابی را شاعر «مُسلَّم الثبوت و استاد بی مثال عهدِ خویش» دانسته‌اند (عظیم‌آبادی، 294). به گزارش تذکره‌ها، ترابی سراسر عمر خویش و یا بخشی از آن را بر سر مزاری در بلخ که به مرقد امیرالمؤمنین علی(ع) مشهور است، معتکف بود (نک‍ : نصرآبادی، عظیم‌آبادی، آقابزرگ، همانجاها؛ گوپاموی، 130). ترابی در 1035ق / 1626م به بخارا رفت و قصیده‌ای در 49 بیت در مدح امام‌قلی‌خان، والی بلخ (حک‍ 1020-1051ق) و معاصرشاه عباس دوم صفوی (سل‍ 1052- 1078ق)، سرود و نزد وی تقرب یافت (عظیم‌آبادی، نصرآبادی، همانجا؛ آزاد، خزانه...، 171؛ عبدالغنی، 32؛ مطربی، 250). مطربی سمرقندی (ص 248-250)، او را در بلخ در ملازمت امام قلی‌خان ملاقات کرده، و فصاحت او را ستوده است. ترابی سرانجام در بلخ درگذشت (نصرآبادی، 676-677).
دیوانی منسوب به وی در دست است، ولی هیچ‌ یک از ابیات و اشعاری که تذکره‌نویسان در ذیل نام شاعران متخلص به ترابی آورده‌اند، در آن یافت نمی‌شود (بانکیپور، همانجا)، اما از قصاید مدحیِ دیوان دربارۀ اکبرشاه و اشخاص معروف دربار او و نیز اشاره به زادگاه شاعر در یکی از قطعات مندرج در آن (همان، III / 20-21)، گمان می‌رود که اثر یاد شده، از آن او باشد. این دیوان مشتمل است بر غزلیاتی به ترتیب الفبایی و به تقلید از حافظ، قصاید و ترکیب بندهایی در مدح اکبرشاه که با نعت پیامبر(ص) آغاز می‌شوند و رباعیات و غزلیاتی که با خط نستعلیق عادی و بدون تاریخ در حواشی آن نوشته شده (نک‍‍‍‍ : همانجا). ترابی یک مثنوی هم به نام لطیفة العذب در 1000ق / 1592م، دربارۀ مکر زنان سروده است (منزوی، همانجا). این مثنوی با حمد، مناجات و... آغاز می‌شود و سپس با داستان در مکر زنان ادامه می‌یابد. شاعر در ابیات پایانی مثنوی به عنوان آن اشاره کرده است (همانجا). ترابی قصیده‌ای نیز در ولایت حضرت علی(ع) سروده است (اطهرشیر، 3 / 44).

2. ترابی مشهدی

ابوتراب رضوی، پسر میرمحمد (میرزا محمدمهدی)، شاعر پارسی‌گوی ایرانی تبار سدۀ 11ق. او از سادات رضوی مشهد بود (سیستانی، 387؛ نهاوندی، 3 / 1224). در شعر «تراب» و «ترابی» تخلص می‌کرد (گلچین معانی، 1 / 213). آزاد بلگرامی، تخلص وی را «فطرت» آورده است (نک‍ : سرو آزاد، 2 / 87). به نظر می‌رسد که او در اواخر عمر، تخلص خود را تغییر داده باشد (گلچین معانی، همانجا).
ترابی در 1015ق / 1606م به همراه پدر برای سیر و سیاحت و تجارت به هندوستان سفر نمود (واله، 1 / 141؛ سیستانی، همانجا؛ اوحدی، 232) او در این سفر با اوحدی بلیانی (نک‍ : همانجا) ملاقات کرده، و هم صحبت شده است. ترابی سرانجام، به دکن (احمدنگر) رفت و نزد عمِ خویش، میرمحمدزمان، مشهور به میرِ تیغ باز و متخلص به زمان که در خدمت نظام شاهیان بود، اقامت گزید (نهاوندی، سیستانی، همانجاها؛ گلچین معانی، 1 / 213، 500).
ترابی پس از مدتی به خواهش میرمحمدزمان، استخوانهای چاند بی‌بی سلطان، از بانوان وابسته به خاندان نظام شاهی را برداشته، به قصد دفن آنها در مشهد، راهی خراسان شد؛ اما در مسیر بازگشت، در آگره به دستور جهانگیر، توسط ملک‌علی کوتوال دستگیر و به بند کشیده شد. مدت حبس وی را 2 تا 4 سال گفته‌اند (نهاوندی، 3 / 1224-1226؛ سیستانی، همانجا). ترابی در ایام حبس، مانند مسعودِ سعد قصایدی سرود و در آنها به مدح و ستایش سپهسالار کریم و نامدار، میرزا عبدالرحیم‌خان‌خانان پرداخت و نیز به واسطۀ آشنایی پیشین با آن سپهسالار از حبس رهایی یافت (همانجاها؛ نیز گلچین‌معانی، 1 / 216).
او پس از رهیدن از حبس به زیارت حضرت رضا(ع) مشرف گردید و بار دیگر از آنجا به هندوستان رفت و در اواخر 1025ق / 1616م به برهانپور خاندیس آمد و از سپهسالار عبدالرحیم‌ خان‌خانان الطاف و عنایات بسیار دید و در سلک مداحان او درآمد (نهاوندی، 3 / 1225؛ گلچین معانی، همانجا) و سرانجام، در 1060ق / 1650م در حیدرآباد دکن وفات یافت (آزاد، همانجا؛ اعتمادالسلطنه، 2 / 439؛ گلچین معانی، همانجا)، و در قبـرستان میرمحمد مـؤمن استرابادی ــ که گـورستان مخصوص ایرانیان است ــ به خاک سپرده شد (آزاد بلگرامی، همان، 2 / 87-88؛ گلچین معانی، همانجا). آزاد بلگرامی قبر او را دیده است (همانجا).
تذکره‌نویسان اشعاری منسوب به ترابی ذکر کرده‌اند (نک‍ : سیستانی، همانجا؛ واله، 141؛ اوحدی، 233). صاحب مآثر رحیمی دو قصیده مشتمل بر 112 بیت، و یک رباعی از وی آورده است (نک‍‍‍‍ : نهاوندی، 3 / 1225-1236). از دو قصیدۀ مذکور، نخستین آن در 94 بیت، با دو تجدید مطلع، حبسیه‌ای است در مدح سپهسالار میرزا عبدالرحیم خان‌خانان (گلچین معانی، همانجا). صاحب سرو آزاد هم دو رباعی حک شده بر لوح مزار او را ثبت کرده (نک‍‍‍‍ : آزاد، همان، 2 / 88) و رباعی نخست را که تخلص «فطرت» در آن مشهود است، آخرین سرودۀ او دانسته‌اند (همانجا؛ نک‍ : اعتمادالسلطنه، همانجا؛ برای برخی دیگر از اشعار او، نک‍‍‍‍ : سیستانی، واله، همانجاها).

3. ترابی قلندربخش

از شاعران شبه قارۀ هند در سده‌های 11 و 12ق. وی از مردمان پانی پت، از ایالت دهلی هند بود (علی‌حسن‌خان، 84). از زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست، اما به تصریح علی‌حسن خان، طبعی موزون داشت و زبان فارسی را به کمال می‌دانست (همانجا). او بیش از 70 سال زیست و در شهر عظیم‌آباد دکن مدفون است (همانجا). آقابزرگ دیوانی را به وی نسبت می‌دهد (9 / 169).

4. ترابی کرمانی

شاعر سدۀ 12ق. از زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست. صبا وی را «خوش تلاش نکته رس» معرفی نموده است. تذکره‌نویسان تنها یک رباعی از او آورده‌اند (نک‍ ‍: صبا، 150؛ واله، همانجا).

5. ترابی جهرمی

ابوتراب، شاعر سده‌های 12 و 13ق. «مردی اُمّی»، از اهالی جهرم «با شور و شعور و دارای استغنایی غریب و حالتی خوش» بود. کسب و پیشه‌اش جولاهی بود و هرگاه کارش رواجی نداشت، خارکشی می‌کرد (دیوان‌بیگی، 1 / 333؛ داور، 115). از آنجا که سواد نداشته، اشعارش مدون نشده، و تنها دو تک بیت و یک غزل با تخلص ترابی از او نقل شده است (نک‍ : همو، 1 / 333-334). دیوان بیگی به استناد شنیده‌ها، زمان مرگ این شاعر را هزار و دویست و پنجاه و اندی نوشته است (1 / 334).

مآخذ

آزاد بلگرامی، غلامعلی، خزانۀ عامره، کانپور، 1871م؛ همو، سرو آزاد، به کوشش عبدالله‌خان و عبدالحق صاحب، حیدرآباد، 1913م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ اطهرشیر، سید، مرآة العلوم، پتنه، 1967م؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع‌الشمس، تهران، 1301ق؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 5324؛ دائرة المعارف آریانا، کابل، 1328ش؛ داور، محمدمفید، مرآت الفصاحه، به کوشش محمود طاووسی، شیراز 1368ش؛ دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364ش؛ سیستانی، ملک‌ شاه حسین، خیرالبیان، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ صبا، محمدمظفرحسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343ش؛ عبدالغنی، محمد، تذکرة الشعرا، به کوشش محمدمقتدى شروانی، علیگره، 1916م؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981م؛ علی‌حسن‌خان، صبح گلشن، به کوشش مولوی محمد عبدالمجیدخان، کلکته، 1295ق؛ گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، 1369ش؛ گوپاموی، محمدقدرت‌الله، نتایج الافکار، بمبئی، 1336ش؛ مطربی سمرقندی، نسخۀ زیبای جهانگیر، به کوشش اسماعیل بیک‌جانوف و علی موجانی، قم، 1377ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش محمد مدقق یزدی، یزد، 1378ش؛ نهاوندی، عبدالباقی، مآثر رحیمی، به کوشش محمد هدایت حسین، کلکته، 1931م؛ هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، 1353ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعرا، نسخه عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ نیز:

Bankipore ; Marshall, D.N., Mughals in India, London, 1985.
اسدالله معظمی گودرزی