تذکرۀ میخانه

تَذْکِرۀ مِیْخانه، نخستین تذکرۀ مشتمل بر زندگی‌نامۀ ساقی‌نامه‌سرایان و ذکر ساقی‌نامه‌‌های آنان که ملاعبدالنبی فخرالزمانی قزوینی، متخلص به «عزتی» و «نبی» در سدۀ 11ق / 17م در هندوستان تألیف کرده است.
فخرالزمانی فرزند خلف‌بیگ در ۹۹۸ق / ۱۵90م در قزوین به دنیا آمد (فخرالزمانی، ۷۶۰؛ نقوی، ۱۶۸). از تاریخ درگذشت او اطلاعی در دست نیست، اما می‌دانیم دست کم تا ۱۰۴۱ق / ۱۶۳۱م زنده بوده است. وی بیشتر عمر خود را در هندوستان گذراند (صفا، 5 / 1735-1736).
فخرالزمانی در ۱۰۲۲ق / 1613م در اجمیر به دربار بهادر میرزا امان‌الله فرزند زمانه‌بیگ مهابت‌خان از امرای نامدار دربار جهانگیری راه یافت (نک‍ : فخرالزمانی، ۷۶۲) و به سبب مهارت در فن قصه‌دانی و قصه‌گویی، نخست به سمت قصه‌خوان و سپس به منصب کتابداری میرزا امان‌الله پذیرفته شد (همو، ۷۶۲، ۷۶۳، ۷۶۸). منصب جدید، امکان مطالعۀ کتابهای معتبر و زمینۀ مناسب را جهت تألیفات مستند و سودمند برای او فراهم ساخت. وی در همین ایام و در چنین موقعیتی طرح تألیف 3 کتاب از جمله تذکرۀ میخانه را ریخت (همو، 768- 769؛ برای اطلاعات بیشتر دربارۀ زندگی و آثار او، نک‍‍‍‍‍‍‍ : نقوی، 168-174).
فخرالزمانی حدود سالهای 1023-1024ق / 1614- 1615م به اقتضای علاقه و اقبال خوانندگان عصر به مطالعۀ ساقی‌نامه‌ها، تألیف نخستین اثر خود، یعنی تذکرۀ میخانه را در اجمیر آغاز کرد و در مدت یک ماه، 15 ساقی‌نامه با شرح حال سرایندگان آنها جمع‌آوری کرد (فخرالزمانی، ۷۶۹؛ نقوی، 174). آن‌گاه در 1028ق / 1619م به پتنه رفت و با منابع و اطلاعاتی که در طول 5 سال فراهم آورده بود، تذکرۀ میخانه را به نام سردارخان خواجه یادگار از امرای بزرگ دربار نورالدین محمد جهانگیرشاه (حک‍ 1014ق / 1605م) به پایان برد. مقابله و مقایسۀ دست‌نویسهای گوناگونِ تذکرۀ میخانه نشان می‌دهد که مؤلف پس از ۱۰۲۸ق در کتاب خود تجدیدنظر کرده، و تغییراتی در آن داده است (نک‍ : ص 771؛ شفیع، 12، 14- 15؛ نقوی، 174-175). 
تذکرۀ میخانه در 3 «مرتبه» (بخش) تدوین شده است و مجموعاً شرح حال 90 شاعر را در برمی‌گیرد. در مرتبۀ نخست، از شاعران درگذشته، و در مرتبۀ دوم، از شاعرانی که تا زمان تألیف تذکرۀ میخانه (۱۰۲۸ق) زنده بوده‌اند، از جمله خود مؤلف یاد شده است. فخرالزمانی در مرتبۀ سوم از شاعرانی که با آنان همنشینی داشته است، ولی تا زمان تألیف کتاب، ساقی‌نامه‌ای نسروده‌ بوده‌اند، یاد کرده است(نک‍ : گلچین معانی، 1 / 378؛ نقوی، ۱۷6- ۱۷8).
تذکرۀ میخانه بیشتر به نثری ساده و روان تألیف شده است، با این حال مؤلف در برخی مواضع، مانند تعریف و تمجید از شاعران، امیران و پادشاهان، و در مقدمۀ کتاب و آغاز هر فصل به نثر مسجع و مصنوع گرایش داشته است (نک‍‍‍‍‍‍‍ : نقوی، 182؛ مقربی، 159).
فخرالزمانی نخستین کسی است که ساقی‌نامه‌های فارسی را جمع آورده است و تذکرۀ تخصصی میخانه، تصنیفی کاملاً ابتکاری و در نوع خود بی‌نظیر است. شیوۀ وی در تألیف این کتاب بعدها موردتقلید بسیاری از نویسندگان قرار گرفته است (نقوی، 178؛ گلچین‌معانی، 1 / 379). مؤلف در بیشتر جاها مآخذ مورداستفادۀ خود را نام برده است؛ برخی از این منابع عبارت‌اند از مخزن اخبار میرمختار، تذکرۀ دولتشاه سمرقندی، جواهرالاسرارآذری، بهارستان و نفحات الانس جامی. همچنین مقایسۀ عبارات و محتویات تذکرۀ میخانه با برخی منابع از جمله تحفۀ سامی، نفایس المآثر، دیباچۀ دیوان عراقی و... مؤید استفادۀ مؤلف از این آثار است (نک‍‍‍‍‍‍‍ : فخرالزمانی، 12، جم‍ ؛ نقوی، 175؛ شفیع، 18).
از مهم‌ترین اختصاصات این کتاب‌، می‌توان به این ویژگیها اشاره داشت: تراجم شاعرانی که برخی از آنها منحصر به فرد است؛ اشاره به نکات مهم از زندگی و آثار شاعران؛ ارجاع و استناد به منابع و قول اشخاص معتبر و موثق به طوری‌که مؤلف خود را «محقق اخبار» می‌نامد؛ رعایت جوانب علمی و تحقیقی؛ دقت در صحت مطالب و ضبط هزاران بیت شعر فارسی از جمله ۵۳ ساقی‌نامه که برخی از آنها در هیچ کتاب دیگری موجود نیست؛ باز نمودن گوشه‌هایی از اوضاع اجتماعی هند، و تعامل ادبی ایران و هند، و سرانجام، روابط شاهان و امیران معاصر هند، دکن و ایران با شاعران دربار خود (فخرالزمانی، ۱۸۱؛ شفیع، 17-21؛ گلچیـن‌معانـی، مقربـی، همانجـاها). تذکـرۀ میخانه را ــ که مؤلف از آن به عنوان «حاصل عمر» خود یاد می‌کند (نک‍‍‍‍‍‍‍ : ص ۹۲۴) ــ می‌توان در شمار بهترین تذکره‌های فارسی محسوب داشت (نقوی، 176، 184).
دست‌نویسهای بسیاری از تذکرۀ میخانه در کتابخانه‌های دنیا موجود است (نک‍ : همانجا؛ منزوی، 11 / 740، 12 / 2128؛ استوری، I(2) / 813). این تذکره، نخستین‌بار در لاهور (1345ق / 1926م) به کوشش محمدشفیع لاهوری به چاپ سنگی رسید و سپس در 1381ق / ۱۹۶۱م، احمد گلچین معانی آن را براساس دو نسخۀ معتبر و جدید با حواشی و تعلیقات مفصل و اضافات و مزایای فراوان به چاپ رسانید (نک‍‍‍‍‍‍‍ : گلچین معانی، 1 / 378-379؛ مقربی، 159-161؛ محجوب، 656-657).

مآخذ

شفیع، محمد، مقدمه بر تذکرۀ میخانه (نک‍‍‍‍‍‍‍ : هم‍ ، فخرالزمانی)؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۷۰ش؛ فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، به‌کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۴۰ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۴۸ش؛ محجوب، محمدجعفر، «تذکرۀ میخانه»، سخن، تهران، 1341ش، س 13، شم‍ 5؛ مقربی، مصطفى، «تذکرۀ میخانه»، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۴۰ش، س ۴، شم‍ 1؛ منزوی، خطی مشترک؛ نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، 1343ش؛ نیز:

Storey, C.A., Persian Literature, London, 1953.
لیلا پژوهنده