تحریر

تَحْریر، اصطلاحی که در عنوان روایتهای بازنویسی شدۀ ترجمـه‌های ‌عربی شمـاری از آثار ریاضی و نجومی‌یونانی ــ و در مواردی انگشت‌شمار، برخی آثار تألیف شده در دورۀ اسلامی ــ به کار رفته است. در دورۀ اسلامی، در عنوان آثار مبتنی بر آثار دیگر، اصطلاحات بسیاری، همچون تفسیر، شرح، اختصار، تلخیص، اصلاح و مانند آن به کار می‌رفت. همچنان‌که در مقدمۀ اغلب این تحریرها منعکس است (نک‍ : ادامۀ مقاله)، سبب تدوین این رساله‌ها در دست نبودن نسخه‌ای کامل و قابل اعتماد از برخی آثار رایج در دورۀ اسلامی بود که دانشجویان ریاضیات و نجوم سخت بدانها نیازمند بودند: همچون اصول اقلیدس، مجسطی بطلمیوس، آثار مشهور به «متوسطات»، که می‌باید پس از اصول و پیش از مجسطی مطالعه می‌شدند (نک‍ : ادامۀ مقاله) و مخروطات آپولونیوس.

ذکر واژۀ تحریر در عنوان یک اثر حاکی از آن بود که به‌نظر تحریرکننده، اشکالات موجود در نسخ عربی متن ‌اصلی، از اشکالات موجود در نسخ یونانی و گاه سریانی مورد استفادۀ مترجمان، ناتوانی آنان در ترجمۀ برخی مواضع دشوار این آثار، و از همه مهم‌تر خطاهای ناسخان و کاتبان در استنساخهای پی‌درپی ناشی شده بود؛ در حالی که مثلاً اصطلاح شرح بدان معنی بود که شارح، توضیحات مؤلف اصلی را کافی نمی‌دانست؛ و واژۀ اصلاح نیز هنگامی به کار می‌رفت که نگارنده اشکال را متوجه مؤلف اثر می‌شمرد. در واقع در تحریرها به ندرت به مواردی همچون تحریر کره و استوانه برمی‌خوریم که نصیرالدین طوسی با مراجعه به شروح این آثار به رفع کاستی متن اصلی یونانی نیز همت گماشته باشد (نک‍ : ادامۀ مقاله). 
در این مقاله برخی تحریرهای مهم دورۀ اسلامی، ذیل نام و به ترتیب تاریخ فعالیت تحریرکنندگان آمده است: 
الف‌ـ احمـد، و شـاید محمد بن موسی ‌بن شاکر، تحـریر مخروطات آپولونیوس را با کمک هلال بن ابی هلال حمصی و ثابت بن قره فراهم آوردند. این تحریر اساس همۀ پژوهشها و تلخیصها و تحریرهای بعدی ریاضی‌دانان مسلمان دربارۀ مخروطات بوده است(ازجمله، نک‍ : ه‍‌ د، ابوالفتح اصفهانی: تلخیص المخروطات). گرچه معلوم نیست واژۀ تحریر نخستین‌بار چه زمانی به کار رفته، اما دست کم می‌توان گفت که این اثر کهن‌ترین تحریری است که به دست ما رسیده. تحریر المخروطات بر خلاف اغلب تحریرهای دیگر، بر اساس مقایسۀ دست‌نوشته‌های یونانی پدید آمد، در حالی‌که بازنویسیهای بعدی غالباً با استفاده از نسخ خطی یک یا چند ترجمۀ عربی متن اصلی یا شرح یونانی آن آثار و گاه شرحها و اصلاحهای دانشمندان دورۀ اسلامی فراهم آمدند. مقدمه‌ای که بنی موسى بر این تحریر نوشته‌اند، گذشته از آنکه مطالب تاریخی بسیار مهمی دربردارد، شیوۀ کار را نیز مشخص می‌کند. بنا بر گزارش آنان، اصل یونانی این کتاب 8 مقاله داشته که در گذر ایام و طی استنساخهای مکرر خطاهای بسیار در آن راه یافته بوده است. بعدها ائوتوکیوس (در مآخذ عربی: اوطوقیوس) عسقلانی توانست با استفاده از نسخ متعدد و گاه بنا بر استنباط و برهان عقلی، 4 مقالۀ نخست کتاب را تصحیح کند؛ اما شرح وی نیز در گذر زمان به همان سرنوشت متن اصلی دچار شد (بنی موسى، 621-623).
شاید یکی از دلایل اختلافات بسیار میان نسخ مخروطات که البته بنی موسى به رغم آگاهی به آن اشاره نکرده‌اند، وجود دو روایت رایج از این کتاب، یکی اصلاح شده و دیگری اصلاح نشده، باشد؛ زیرا از مقدمه‌های مقالات آن ‌می‌توان دریافت که آپولونیوس نخست در مدت اقامت در اسکندریه و در فرصتی اندک این اثر را در 8 مقاله برای هندسه‌دانی به نام نائوکراتس نوشته، و بعدها به تدریج به اصلاح آن پرداخته است. آپولونیوس در مقدمۀ روایت اصلاح شدۀ کتاب نخست نیز تأکید کرده است که افزون بر نائوکراتس کسان دیگری نیز نسخی از دو مقالۀ نخست را پیش از آنکه فرصت اصلاح آنها را داشته باشد، از وی گرفته‌اند (توماس، II / 281-283؛ نیز نک‍ : ذیل، آپولونیوس).
آخرین مقاله از مقالات هشت‌گانۀ مخروطات از دیرباز گم شده بود و ترجمۀ 7 مقالۀ نخست نیز به سبب خطاهای پرشماری که در نسخ آن راه یافته بود، بسیار دشوار می‌نمود. در آغاز حسن بن موسى (که گویا در هندسه از دو برادر خود ماهرتر بود)، به پژوهش دربارۀ خواص بیضی پرداخت و بدانجا رسید که این مسائل را مقدمه‌ای برای ورود به مخروطات قرار دهد، و مقاله‌ای نیز در این‌باره نوشت (احتمالاً همان الشکل المدور المستطیل، در بارۀ حدسهای پژوهشگران معاصر در خصوص وجه تسمیۀ این نام و میزان آگاهی بنی موسى از مضمون کتاب آپولونیوس و آثار مشابه در هنگام تألیف این اثر نک‍ : ه‍ د، 12 / 629-693)، اما مرگ او را دریافت. سپس احمدبن موسى به روزگار ریاست بر دیوان برید شام، به نسخی از متن اصلی و نسخه‌ای از شرح ائوتوکیوس دست یافت. نخست 4 مقالۀ شرح وی را که تحریفاتش کمتر بود، تحریر کرد و سپس با تجربه‌ای که در این کار اندوخته بود، سایر مقالات را نیز اصلاح کرد. وی در آن کتاب چیزهایی را وارد کرد که برای خواننده فواید بسیار داشت، مطالبی که نه خود آپولونیوس و نه ائوتوکیوس بدان نپرداخته بودند (بنی موسى، 625- 629). 
«مقدمات بنی موسى» ــ مهم‌ترین افزودۀ آنان بر این کتاب ــ چنان که خود گویند، 9 قضیه است که دانستن آنها دریافتنِ موضوع کتاب را آسان‌تر می‌کند (ص 633- 649). ابن هیثم بر آن بود که بنی موسى در برهان بر مقدمۀ نهم، سهوی مرتکب شده‌اند و از آنجا که در اثبات برخی قضایای کتاب مخروطات به اثبات این مقدمه نیاز بود، رسالۀ قول فی شکل بنی موسى را به ذکر برهانی به مراتب مفصل‌تر از برهان بنی موسى برای این مقدمه اختصاص داد (ص293-321). 
در اوائل سدۀ 18م، ادمند هالی 4 مقالۀ نخست مخروطات آپولونیوس را از روی متن یونانی و مقالات پنجم تا هفتم را نیز از تحریر بنی موسى به لاتینی برگرداند که در 1710م در آکسفرد منتشر شد. وی در ترجمۀ تحریر المخروطات، به متن عربی تلخیص المخروطات ابوالفتح اصفهانی و تصفح المخروطات عبدالملک شیرازی (ه‍ م‌م) نیز که زودتر به لاتینی ترجمه و منتشر شده بود، مراجعه کرد. روایت لاتینی 3 مقالۀ اخیر را توماس هیث در 1896م به انگلیسی و پاول ور اکه در 1923م به فرانسه ترجمه کردند. نیکس نیز در 1899م بخشی از متن عربی مقالۀ پنجم را به همراه ترجمۀ آلمانی در لایپزیگ به چاپ رساند (تومر، 25-27). سرانجام، تومر در 1990م متن عربی مقالات پنجم تا هفتم تحریر بنی موسى را به همراه ترجمه، شرح و حواشی مفصل انگلیسی در دو مجلد در نیویورک چاپ کرد.

ب ـ ابوالقاسم علی بن اسماعیل نیشابوری، تحریر اصول اقلیدس. در مورد این ریاضی‌دان هیچ اطلاعی در دست نیست، اما با توجه به قدمت یگانه نسخۀ خطی شناخته شدۀ این تحریر، می‌توان حدس زد که وی پیش از سدۀ 5ق می‌زیسته است (GAS, V / 386).
ج ـ نصیرالدین طوسی. وی افزون بر تحریر اصول هندسۀ اقلیدس، مشهور به تحریر اقلیدس و تحریر المجسطی (ه‍ م‌م) بطلمیوس، 17 اثر مهم ریاضی و نجومی دورۀ اسلامی را که غالباً متوسطات نامیده می‌شوند، تحریر کرد؛ زیرا همچنان که خود وی تأکید کرده است، دانشجویان ریاضیات و نجوم باید آنها را پس از اصول اقلیدس و پیش از مجسطی بطلمیوس می‌خواندند (نک‍ : ادامۀ مقاله). حاجی‌خلیفه این آثار را تحریرالهندسیات نامیده است (1 / 357). کهن‌ترین نسخۀ خطی موجود این تحریرها (شم‍ 4727 کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار) را محمد بن احمد بن ابی الربیع زرکشی در 671ق (یک سال پیش از مرگ نصیرالدین) برای استفادۀ خود استنساخ کرده است. این جُنگ تحریرهای خواجه از اصول اقلیدس، مجموعۀ متوسطات و مجسطی بطلمیوس و نیز دو اثر خود خواجه ( تذکرة فی الهیئة و الرسالة الشافیة عن الشک فی الخطوط المتوازیة) را در بر دارد (دانش‌پژوه، 3 / 331-350). شماری از رسائل جزء دوم جنگ شمارۀ 743 کتابخانۀ سلیم آغا نیز در ربیع الثانی 671 تا محرم 672ق (تحریرهای شم‍ 1، 3، 4 و 5 مذکور در این مقاله) و دست‌نویس تحریر الاشکال الکریة منلائوس نیز در 678ق کتابت شده است (کراوزه، 499-503).
دائرة المعارف عثمانیه 16 تحریر نخست فهرست زیر را همراه با الرسالة الشافیة در 1358- 1359ق در مجموعۀ دوجلدی رسائل نصیرالدین طوسی منتشر کرده است. پیش از آن، تنها تحریرهای شمارۀ 1 تا 5 در مجموعه‌ای به نام الاکرات و الکتب المتوسطات در 1304ق در تهران به چاپ رسیده بود. ترتیب آثار تحریر شده در چاپ حیدرآباد چنین است (پـس ‌از نام هـر اثر، تـاریـخ پایان تحـریـر ــ در صورت مشخص بودن ــ آمده است. در هر مورد، ارجاعاتی که تنها با شمارۀ صفحه آمده‌اند، به همان رساله مربوط می‌شود که در مجموعۀ رسائل طوسی آمده است): 
جلد اول (7 رساله، چ 1358ق): 
1. کتاب المعطیاتِ (داده‌ها) اقلیدس، از روی ترجمۀ عربی اسحاق بن حنین که ثابت بن قره آن را اصلاح کرده بود، دارای 95 قضیه و مسئله در هندسۀ مسطحه و مرتبط با 6 مقالۀ نخست اصول اقلیدس(ص 2).
2. کتاب الاُکَر (جمادی‌الاول 651)، نوشتۀ تئودُسیوس (ثاوذوسیوس)، ریاضی‌دان سدۀ 1ق‌م، دارای 3 مقاله به ترتیب در 22، 23 و 14 قضیه و مسئله دربارۀ هندسۀ کروی. در برخی نسخ این اثر قضیۀ 11 و 12 مقالۀ دوم که عکس یکدیگرند، در مجموع یک قضیه شمرده شده‌اند و به همین سبب، نصیرالدین تأکید کرده است که تنها شمار قضایای این روایت (و نه خود مطلب) کمتر از روایت دیگر است (ص2، 12: و فی بعض النسخ بنقصان شکل فی العدد، نیز ص 19). به گزارش وی، این اثر به فرمان المستعین عباسی (حک‍ 248-252ق) به عربی درآمد. از آغاز تا قضیۀ پنجمِ مقالۀ سوم را قسطا بن لوقا بعلبکی، و 9 قضیۀ باقی‌مانده را مترجمی دیگر به عربی درآورد و ثابت بن قره سراسر ترجمه را اصلاح کرد (ص 2، 19، 52). ملامهدی فرزند ابوذر نراقی (د 1209ق) تحریر نصیرالدین را به فارسی ترجمه کرده است (قربانی، زندگی‌نامه ...، 504).
3. الکرة المتحرکة (جمادی‌الاول 651)، یا الاکر نوشتۀ آوتولوکوس (اوطولوقس) عسقلانی، ریاضی‌دان یونانی سدۀ 4ق‌م و معاصر اقلیدس، در یک مقاله و 12 قضیه و مسئله دربارۀ دوایر مختلفی که بر سطح یک کره واقع‌اند. نصیر الدین بی‌آنکه از مترجم یونانی به عربی نام برد، به اصلاح ترجمه توسط ثابت بن قره اشاره کرده است (ص 2، 10). ابن ندیم نیز تنها به اصلاح روایت عربی توسط [یعقوب بن اسحاق] کندی و نه ثابت بن قره اشاره کرده است (ص 268). چنین می‌نماید که این اثر دو بار به عربی درآمده است. روایتی که در آن نام مترجم اسحاق بن حنین (در اصل: اسحاق بن الحسن) آمده است (شم‍ (3)3414 کتابخانۀ احمد ثالث)، با عبارت «النقطة یقال انها تتحرک حرکة معتدلة اذا سارت فی ازمان متساویة مقادیر متساویة متشابهة...» آغاز می‌شود. اما نسخۀ دیگر که ترجمه و بازنگری آن به ثابت بن قره منسوب شده است (شم‍ ‌(6)2671 ایاصوفیه)، چنین آغاز می‌شود: «کل النقط التی تقطع بحرکتها اقداراً متشابهة متساویة فی الازمان المتساویة یقال لها المتحرکة علی استواء» (کراوزه، 440, 457). «صدر» روایت تحریر شدۀ خواجه نصیر نیز (پس از اصلاح دو خطا) چنین است: «النقطة التی تتحرک حرکة معتدلة هی التی تسیر فی ازمان متساویة مقادیر متساویة و متشابهة» (ص2). با مقایسۀ این 3 عبارت می‌توان گفت که خواجه، روایت یا روایاتی از ترجمۀ منسوب به اسحاق را در دست داشته است. 
4. کتاب المساکن تئودسیوس (653ق)، مشتمل بر 12 قضیه. ترجمۀ قسطا بن لوقا بعلبکی (ص 2). 
5. کتاب المناظرِ ( اُپتیکا) اقلیدس (شوال 651) دربارۀ مبانی ریاضی نورشناسی (ص 2، 24). کتاب اقلیدس احتمالاً در حدود 212ق توسط هلیا بن سرجون با عنوان اختلاف المناظر به عربی ترجمه شده بود. ابن ندیم نیز از این کتاب با همین عنوان یاد کرده است. هر چند خواجه دربارۀ مترجم یونانی به عربی و اختلافات احتمالی نسخ هیچ نگفته است، اما با توجه به تفاوتهای فراوان ترجمۀ یاد شده و تحریر خواجه (البته در سیاق عبارات و نه شمار و مضمون قضایا) می‌توان دریافت که وی ترجمه‌ای دیگر با عنوان المناظر و احتمالاً جدید تر از ترجمۀ هلیا را در دست داشته است (نک‍ : خیراندیش، 22).
این تحریر افزون بر تهران و حیدرآباد، در 1382ق / 1963م در ضمن مقالۀ احمد سعید دمرداش در جلد 9 مجلۀ معهد المخطوطات العربیة (ص 250 بب‍‌ ) نیز به چاپ رسیده است. 
6. ظاهرات الفلک اقلیدس (ربیع‌الثانی 653)، ترجمۀ ثابت بن قره، دارای 23 تا 25 قضیه و مسئله. خواجه تنها یک نسخۀ بسیار مغلوط از ترجمۀ ثابت و نسخه‌ای بسیار سقیم از شرح‌ فضل‌بن‌حاتم نیریزی (د ح 315ق) در دست داشت. خواجه به دو اثر‌تحریر‌ شدۀ‌ آوتولوکوس‌نیز استناد کرده‌است(ص 2، 7، 12،33).
7. کتاب فی الایام و اللیالی یا فی اللیل والنهار تئودسیوس (جمادی‌الاول 653)، مشتمل بر دو مقاله و مجموعاً 33 قضیه و مسئله (ص 2، 30).
جلد دوم (8 تحریر و نیز الرسالة الشافیۀ طوسی، 1359ق): 
8. . تحریر معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریۀ (653ق) بنی موسى بن شاکر در 18 قضیه و مسئله. ابن ندیم (ص 271) اثر بنی‌موسـى را ــ شاید بر‌اسـاس‌ محتـویاتـش ــ‌ مساحةالاکـر وقسمة الزوایا بثلاثة اقسام متوازیة و وضع مقدار]ین[ لتتوالی على نسبة واحدة یاد کرده است. نصیرالدین در پایان تحریر برهانی دیگر برای قضیۀ هفتم این کتاب (دستور محاسبۀ مساحت مثلث برحسب اضلاع آن یا قضیۀ هرون) از شخصی به نام خازن (ابوجعفر خازن؟) نقل کرده است (ص 2، 26-27). کارادو وو بخشی از این تحریر خواجه ‌نصیر را به فرانسه ترجمه کرده است (قربانی، زندگی‌نامه، 499).
9. کتاب المفروضات ثابت بن قره (653ق) در 36 یا 34 قضیه و مسئله (ص 2، 14). برخی به قرینۀ رسالۀ بعدی، ثابت بن قره را به اشتباه مترجم و ارشمیدس را مؤلف آن دانسته‌اند (قربانی، همان، 500). 
10. کتاب المأخوذات ( لِم‌ها1) منسوب به ارشمیدس (653ق). ترجمۀ ثابت بن قره، به تفسیر علی بن احمد نسوی، مشهور به الاستاذ المختص، در 15 قضیه و مسئله (ص 2، 17). این تحریر به لاتینی ترجمه شده است2 (قربانی، نسوی‌نامه، 26-27). 
11. کتاب فی جرمی النیرین و بعدیهما، نوشتۀ آریستارخوس (ارسطرخس) ساموسی (653ق)، ستاره‌شناس برجستۀ یونانی، دارای 17 قضیه و مسئله (ص 2، 20). 
12. کتاب فی الکرة والاسطوانۀ ارشمیدس در دو مقاله و 98 قضیه و مسئله. ترجمۀ رایج این اثر که توسط ثابت بن قره اصلاح شده بود، کاستیها و نادرستیهای بسیار داشت که از فهم نادرست متن یونانی نشئت می‌گرفت. نصیرالدین به‌رغم کوشش فراوان، در تصحیح این متن چندان موفق نبود، تا آنکه ترجمۀ دقیق اسحاق بن حنین از 14 قضیۀ نخست متن اصلی و شرح اطوقیوس عسقلانی بر همین رساله و نیز شرح دیوکلس و دینوسوذورس را یافت و توانست کار را به انجام رساند. نصیرالدین در این رساله مقدمه‌ای را که ارشمیدس در قضیۀ 4 از مقالۀ دوم (تقسیم کره توسط یک صفحه به نسبتی معلوم) حل شده فرض کرده، با مراجعه به شروح یاد شده با تفصیل بسیار مستدل ساخته است (ص 2-3، 86-103). این تحریر در 1996م نیز به طور مستقل در بیروت به چاپ رسیده است.
13. مقالة فی تکسیر الدائرۀ ارشمیدس دربارۀ یافتن اندازۀ تقریبی عدد پی در 3 قضیه. نصیرالدین چنان که خود تأکید کرده، این تحریر را به عنوان ذیل تحریر پیشین آورده، و در پایان این ذیل نیز مطلب جالب توجهی دربارۀ شیوۀ محاسبۀ عدد پی به وسیلۀ منجمان افزوده است (ص 127، 131-133).
14. کتاب الطلوع و الغروب اطولوقس (ربیع‌الاول 653) مشتمل بر دو مقاله و مجموعاً 36 قضیه و مسئله از روی ترجمه‌ای اصلاح شده توسط ثابت بن قره (ص 2، 28). 
15. کتاب فی المطالع (653ق)، نوشتۀ هوپسیکلس (ابسقلاوس) مشتمل بر 3 مقدمه و 2 قضیه. ترجمۀ قسطا بن لوقا بعلبکی و اصلاح کندی (ص 2، 6). 
16. کتاب فی اشکال الکریة یا الاکر منلائوس (شعبان 663). این کتاب را اسحاق بن حنین به عربی ترجمه کرده بود (GAS,V / 116؛ قربانی، زندگی نامه، 128، 434). نصیرالدین در مقدمۀ این تحریر، افزون بر اشارۀ صریح به تحریر همۀ آثار مشهور به متوسطات از مشکلات موجود در نسخ متعدد و متفاوت این اثر سخن گفته است. وی از میان اصلاحهای ماهانی، ابوالفضل هروی و ابونصر عراق، آخری را پسندیده، و با ستایش بسیار از آن یاد کرده است(ص 2-3، 147- 148). 
17. تحریر دوبارۀ مخروطات آپولونیوس از روی ترجمـۀ ثابت بن قـره و هلال بن ابی‌هلال حمصـی و تحریر بنی موسى. این تحریر چاپ نشده، و تنها دو دست‌نویس به دست ما رسیده است (برای‌توضیحات بیشتر تحریرهای نصیرالدین، نک‍ : قربانی، همان،500- 505؛ مدرس‌‌رضوی، 352-364؛ مدرسی، 105-113؛‌ آقابزرگ، 3 / 382-392؛ ملی‌تبریز،196-209).
د ـ محیی‌الدین مغربی (د 682ق)، تحریر اصول اقلیدس فی الاشکال الهندسیة، که در پانزده مقاله است. بخشهایی از آن به زبان انگلیسی ترجمه و بررسی شده است (قربانی، همان، 461؛ GAS,V / 114). وی روایتهای نوینی از مخروطات آپولونیوس، اکر تئودسیوس، اکر منلائوس و کرةالمتحرکۀ آوتولوکوس نیز فراهم آورد که در برخی مآخذ از آنها با عنوان تحریر و در مآخذ دیگر با عناوینی چون شرح یا اصلاح یاد شده است (آقابزرگ، 3 / 382-383؛ قربانی، همانجا). 
ه‍ ـ تحریر اقلیدس چاپ رم‌که به‌رغم تفاوتهای بسیار با تحریر اقلیدس (ه‍ م) نصیرالدین به خطا به وی منسوب شده بود.
و ـ ـ محمد بن عمر بن احمد [بن] هبةالله بن ابی جراده (د 691 یا 694ق، ظاهراً فرزند ابن عدیم مشهور)، که مقالۀ القطوع الاستوانۀ ثابت بن قره را تحریر کرد (زوتر، 158، شم‍ 385). همو المناظر اقلیدس را با نام تجرید المناظر تحریر کرد که نسخۀ آن در کتابخانۀ بادلیان آکسفرد محفوظ است(خیراندیش، 23 ).
ز ـ ـ تقی‌الدین ابوالخیر محمدبن محمد فارسی (سدۀ 9ق)، تحریر اصول الهندسة یا تقریرالتحریر. گویا وی این کتاب و نیز تحریر اثولوجیا را بخشی از کتاب مفصل خود موسوم به صحیفةالنور قرار داده بود (حاجی‌خلیفه، 2 / 1076؛ آقابزرگ، 3 / 377- 378، 381-382؛ قس: قربانی، همان، 202)..
ح ـ تقی‌الدین راصد (ه‍ م)، تحریر کتاب الاکر تئودسیوس (آقابزرگ، 3 / 383؛ حاجی‌خلیفه، 1 / 142).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1871-1872م؛ ابن هیثم، قول فی شکل بنی موسى (نک‍ : مل‍ ، راشد) ؛ بنی موسى، تحریرالمخروطات (نک‍ : مل‍ ، آپولونیوس)؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، 1340ش؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365ش؛ همو، نسوی‌نامه، تهران، 1351ش؛ مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار... نصیرالدین، تهران، 1354ش؛ مدرسی، محمد، سرگذشت و عقائد فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، 1335ش؛ ملی تبریز، خطی؛ نصیرالدین طوسی، رسائل، حیدرآباد دکن، 1358-1359ق؛ نیز: 

Apollonius, Conics, Books V to VII, the Arabic Translation of the Lost Greek Original in the Version of the Banū Mūsā, ed. and tr. G. J. Toomer, New York, 1990; GAS; Kheirandish, E., introd. The Arabic Version of Euclid’s Optics, New York, 1999; Krause, M., «Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker», Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilung B: Studien, 1936, vol. III; Rashed, R., Les Mathématiques infinitésimales du IXe au XIe siècle, vol. III, London, 2000; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Tomas, I., Greek Mathematics, Cambridge / Massachusetts / London, 1967; Toomer, G. J., introd. Conics ... (vide: Apollonius). 
یونس کرامتی