تجلی

تَجَلّی، تخلص چند شاعر پارسی‌سرا که در سدۀ 11ق / 17م، در ایران و هند زندگی می‌کردند:

1. تجلی اردکانی شیرازی

علی‌رضا (د 1088ق / 1677م)، از شاعران نیمۀ دوم سدۀ 11ق، او فرزند کمال‌الدین حسینی، از کدخدایان اردکان فارس بود. در آغازِ جوانی برای تحصیلات به اصفهان رفت و علوم عقلی را نزد آقا حسین خوانساری (د 1098ق / 1687م) فرا گرفت (نصرآبادی، 168؛ آزاد، 115؛ آذر، 271). تجلی در دورۀ شاهجهان (1037- 1068ق / 1628- 1658م) به هند رفت. او در آنجا، تربیت فرزند علیمردان‌خان، امیرالامرای دربار شاهجهان را بر عهده گرفت. با وجود آنکه در هند مورد احترام علیمردان‌ خان بود، اما پس از چندی، تدریس را رها کرد و به اصفهان بازگشت (نصرآبادی، 168- 169؛ آزاد، همانجا) و مقرب و منشی شاه عباس دوم شد. سلطان صفوی در 1072ق / 1662م، روستایی را در زادگاه تجلی به وی واگذار کرد. بدین‌سبب تجلی مدتی در این روستا به سر برد. به هنگام وفات شاه عباس دوم، در اصفهان اقامت داشت و به تألیف و تدریس مشغول بود. او در 1083ق به دربار شاه سلیمان راه یافت و سرانجام در 1088ق، درگذشت (شفیق، 60؛ آرزو، 34؛ آزاد، 115-116؛ عابدی، 11).

آثار

از تجلی اردکانی آثاری به نظم و نثر باقی مانده است. عابدی (همانجا، به نقل از صحف ابراهیم)، سروده‌های او را به سبک و سیاق آثار شوکت بخاری می‌داند و احمدعلی هاشمی سندیلوی (ص 413) آنها را دارای معنی تازه و فکر بلند دانسته 
که در استقبال از عرفی وصائب سروده شده است (نک‍ ‍: شورا، 3 / 475). آثار او عبارت‌اند از:

الف ـ چاپی

حاشیه بر حاشیۀ ملاعبدالله، که بارها به چاپ رسیده است، از جمله: تهران، 1282ق؛ سفینة النجاة، تهران، 1262ق؛ بمبئی، 1306ق؛ مثنوی قضا و قدر، کانپور، 1283ق؛ معراج الخیال، بمبئی، 1343ق.

ب ـ خطی

 ترجمۀ عهدنامۀ مالک اشتر؛ ترجمۀ سلطانی؛ ترجمۀ قرآن مجید؛ دیوان شعر؛ رساله در نماز آدینه؛ صحة النظر فی تحقیق الفرقة الناجیة الاثنی عشر؛ مثنوی بهاریه؛ وصف کشمیر (نک‍: منزوی، 1 / 15، 2 / 1573-1574، 3 / 225، 4 / 2670، 3298؛ مرکزی، 11 / 2167- 2168، 14 / 3606).

2. تجلی کاشانی

 محمـدحسیـن. وی در ایام جـوانـی (1016ق / 160 7م)، به لاهور رفت؛ از آنجا روانۀ آگره شد و سپس در گجرات اقامت گزید. نظیری نیشابوری او را تحت حمایت خود قرار داد و به تربیت وی پرداخت. وی مدتی در اردوی شاه‌زاده دانیال خدمت می‌کرد تا سرانجام در 1019ق (شفیق، 59) یا 1046ق (عابدی، 15) درگذشت. نظیری که از این اتفاق دلگیر بود، سروده‌های تجلی را که هزار بیت می‌شد، مدون ساخت و ضمیمۀ دیوان خویش کرد (همانجاها).

3. تجلی لاهیجی

جمال‌الدین، فرزند سلیمان، شاعر و‌ خوشنویسِ خطِ شکسته. اصل وی از رودسر است. او از جوانی به سرودن شعر روی آورد. نخست، «جمالی» را به عنوان تخلص خود برگزید. در ابتدا به نساء و ابیورد رفت و در خدمت سلطان حسن استاجلو قرار گرفت؛ سپس مشهد را برای اقامت برگزید، ولی در 1015ق / 1606م، و با کسانی مانندِ صاحب عرفات العاشقین، راهی هند شد. او در این زمان تخلص خود را به «خاوری» تغییر داده بود (نهاوندی، 2 / 1027- 1028؛ اوحدی، 361؛ نیز نک‍ : گلچین، کاروان...، 1 / 206- 207). اوحدی از وی با عنوان «خاوری سمنانی» یاد کرده است (همانجا).
تجلی در شهرهای گلکنده، حیدرآباد دکن، برهانپور و قُنوج مقیم شد و در خدمت خان‌خانان، از امیران دربار جهانگیر قرار گرفت و به ستایش او پرداخت. او سرانجام در این زمان «تجلی» را به عنوان تخلص برگزید. اوحدی اعتقاد دارد که او تخلصِ تجلی کاشی را «تصرف» کرده است (ص 232). وی در 1022ق، سفری نیز به حج و عتبات عالیات داشت (نهاوندی، 2 / 1028). از گفتۀ شفیق (همانجا) بر می‌آید که وی بار دیگر به ایران بازگشته است، ولی اوحدی می‌گوید که وی «تا غایت در هند» به سر برد (ص 361). آقابزرگ، دیوان شعری را بدو منسوب می‌دارد (9 / 288).

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337ش؛ آرزو، علی‌خان، مجمع النفایس، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، 1992م؛ آزاد‌ بلگرامی، غلامعلی، مآثر الکلام، به کوشش عبدالله خان، لاهور، 1913م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ احمدعلی هاشمی‌سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1968م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملک، شم‍ 5324؛ شفیق، لچهمی نراین، شام غریبان، به کوشش محمداکبر‌الدین صدیقی، کراچی، 1977م؛ شورا، خطی؛ عابدی، امیرحسین، «تجلی» (نک‍: مل‍ ، ایندو‌ـ ایرانیکا)؛ گلچین‌ معانی، احمد، «فهرست قسمتی از کتب خطی کتابخانۀ مرحوم عبدالحسین بیات»، نسخه‌های خطی، دانشگاه تهران، 1348ش، شم‍‌6؛ همو، کاروان هند، مشهد، 1369ش؛ مرکزی، خطی؛ منزوی، خطی؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1361ش؛ نهاوندی، عبدالباقی، مآثر رحیمی، به کوشش محمدهدایت حسینی، کلکته، 1931م؛ نیز:

   Indo-Iranica, Calcutta, 1960, vol. XIII(4).

فیروزه دلفانی