احمد بن ثبات

اَحْمَدِ بْنِ ثَبات، ابوالعباس احمد بن علی ثبات واسطی شافعی حاسب (555-631 ق / 1160-1234 م)، فقیه و ریاضی‌دان. 
احمد در بغداد نزد ابوطالب مبارك بن مبارك فقه آموخت و در همان شهر مدتی حدیث می‌گفت (ابن نقطه، 1 / 529؛ منذری، 3 / 370؛ اسنوی، 2 / 552-553؛ ابن فوطی، 62). وی چندی نیز در واسط زیست و در آنجا به عدالت شهرت یافت. مدتی در همامیه از شهرهای همین ناحیه به كار قضا پرداخت، اما پس از چندی این منصب را ترك گفت و به بغداد رفت و در حدود 40 سال در مدرسۀ نظامیه به تدریس ریاضیات و به ویژه حساب فرائض پرداخت و در این باب كتابهایی نوشت. احمد تا پایان عمر جز برای نماز جمعه از مدرسه بیرون نرفت. وی در سخن گفتن توانایی چندانی نداشت، چنانكه هر كس سخنانش را می‌شنید، او را نادان می‌پنداشت، اما ابن فوطی می‌نویسد كه او مسائل حساب را به خوبی تعلیم می‌داد (ص 62-63). وی در بغداد درگذشت و در مقبرۀ باب الدیر به خاك سپرده شد (منذری، همانجا). 

آثـار

1. اثر معروف احمد بن ثبات غنیة الحُساب فی علم الحساب است. در این اثر دربارۀ ضرب و تقسیم و نسبت و استخراج جذر، و نیز پاره‌ای مسائل بخش معاملات فقه ــ كه در آنها از ریاضیات استفاده می‌شود ــ و سرانجام چگونگی محاسبۀ مساحت و حجم برخی اشكال هندسی سخن می‌رود. 
در غنیة الحساب این مطالب زیر عنوان «كتاب المعاملات» آمده است: نوادر بیع، نوادر صروف، نوادر فسخ، عیار، تعدیل نقود، اجاره، نوادر اجاره، خراج، تقسیم مستمری سپاهان، تقسیم اموال شركاء، تقسیم تركۀ متوفی (بانكیپور، XXII / 1-7).
برخی نسخه‌های خطی این كتاب در ایاصوفیه (ششن، 1 / 413)، ظاهریه (ظاهریه، 112-113) و بانكیپور (بانكیپور، همانجا) نگهداری می‌شود (برای دیگر نسخه‌های خطی، نك‍ : زوتر، 146). در صفحۀ عنوان نسخۀ بانكیپور، نام مؤلف احمد بن ثابت ذكر شده است (بانكیپور، XXII / 7).
رضی‌الدین محمد بن ابراهیم حنبلی بر قسمتی از این کتاب شرحی زیر عنوان مخائل الملاحة فی مسائل المساحة نوشته است (زوتر، 190؛ نیز نك‍ : GAL, II / 483; GAL, S, I / 860). 
2. عمدة الرائض فی الحساب. در غنیة الحساب به این اثر اشاره شده است (بانكیپور، همانجا). 
3. الحاوی، دربارۀ برخی مسائل جبر. در غنیة الحساب از این اثر نیز نام برده شده است (بانكیپور، نیز ظاهریه، همانجاها؛ قربانی، 124). 

مآخذ

ابن فوطی، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة، بغداد، 1351 ق؛ ابن نقطه، محمد، تكملة الاكمال، به كوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مكه، 1408 ق؛ استوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391 ق؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مكاتبات تركیا، بیروت، 1975 م؛ ظاهریه، خطی (ریاضیات)؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365 ش؛ منذری، عبدالعظیم، التكملة لوفیات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405 ق؛ نیز: 

Bankipore; GAL; GAL, S; Suter, H., «Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke», Beitäge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt, 1986. 

یدالله غلامی