تبریزی، یعقوب

تَبْریزی، یعقوب بن جعفر حلّی نجفی(1270- 1329ق / 1854- 1911م)، واعظ، خطیب و شاعر شیعی ایرانی تبار. نیاکان وی از تبریز به نجف کوچیدند، به همین سبب، وی را عجم تبریزی لقب داده بودند (خاقانی، 5 / 455، به نقل از کاشف الغطا در الحصون المنیعة؛ قس: امینی، 3 / 1367، که لقب وی را برگرفته از کنیۀ شخصی یا مسائل نظامی در زمان عثمانیان می‌داند). 
وی در نجف متولد شد و همان‌جا پرورش یافت (حرزالدین، 3 / 291؛ خاقانی، همانجا؛ یعقوبی، 3 / 144). او در 19 سالگی پدر را از دست داد و تربیت و تعلیم وی به وصی پدرش، مهدی قزوینی واگذار شد؛ اما قزوینی بدان سبب که غالباً در حله بود، یعقوب را به ملاعلی خلیلی (د 1297ق / 1880م) سپرد. وی همچنین از محضر شیخ حسین صغیر (د 1318ق / 1900م) بهره‌ها برد (همو، 3 / 144-145)؛ در نجف نزد شیخ جعفر شوشتری (د 1303ق) روش وعظ و خطابه آموخت (خاقانی، همانجا؛ یعقوبی، 3 / 145، نیز نک‍ : شبر، 8 / 231-232) و اخلاق و عرفان را نزد ملاحسینقلی همدانی (د 1311ق)، و ادبیات را نزد ابراهیم طباطبایی (د 1319ق) فراگرفت (حرزالدین، خاقانی، همانجاها؛ یعقوبی، 3 / 150) و در سن 25 سالگی از سوی مهدی قزوینی و محمدحسین کاظمی، دو مجوز روایت دریافت کرد که بیانگر اعتماد آن دو به اوست (یعقوبی، 3 / 145). 
تبریزی حوالی سال 1300ق / 1883م، نجف را به قصد سماوه ترک گفت و بیش از 10 یا 15 سال در آنجا به ایراد خطابه و ارشاد و تبیین واقعۀ کربلا پرداخت (حرزالدین، خاقانی، همانجاها؛ نیز نک‍ ‍: امینی، 3 / 1366-1367). حرزالدین (همانجا) انگیزۀ ترک نجف را تنگی معیشت وی می‌داند، اما یعقوبی در سبب ترک شهر گوید: میان او و برادرانش بر سر نحوۀ ادارۀ املاک پدر مشاجراتی درگرفت و در نتیجه، یعقوب را مغرضانه به شعبۀ وظیفۀ عمومی دولت عثمانی معرفی کردند. همین امر موجب شد وی شهر را ترک گوید (3 / 147). 
تبریزی در 1313ق / 1895م، به نجف بازگشت و بار دیگر به خدمت سربازی فراخوانده شد، از این‌رو، به حله رفت و با کمک محمد قزوینی تابعیت ایران را اختیار کرد (همانجا). یعقوب در حله و پیش‌تر در سماوه، شاگردان و قاریان بسیاری پرورش داد (خاقانی، همانجا). وی سپس در پی یک بیماری به نجف بازگشت و در 14 ربیع‌الآخر 1329 درگذشت و در آرامگاه وادی‌السلام آن شهر به خاک سپرده شد (حرزالدین، همانجا؛ سماوی، 2 / 438؛ خاقانی، همانجا؛ آقابزرگ، 9 / 1312). 
از ویژگیهای مهم خطابه‌های او آن است که می‌توانست مضامین خود را در شکلها و قالبهای دل‌نشینی جا دهد، پیوسته در وحدت بخشیدن به موضوع بکوشد و در عین حال، با ذکر اخبار و اشعار سخن را متنوع سازد و بدین‌سان، دل مخاطبان را به سوی خود کشاند (نک‍ : یعقوبی، 3 / 145-146). 
مجموع سروده‌های تبریزی که در حدود 15 هزار بیت‌ بالغ است، به همت فرزندش، محمدعلی جمع‌آوری شد؛ اما حاصل تلاشهای وی در واقعۀ عاکف در حله به سال 1335ق / 1917م از دست رفت (یعقوبی، 3 / 150؛ آقابزرگ، همانجا). او بعدها اشعار برجای مانده را از منابع و کلیات مختلف فراهم آورده، در دیوانی مشتمل بر حدود دوهزار بیت در نجف (1382ق / 1962م) منتشر کرد.
تبریزی در آغاز جز رثای امام حسین (ع) شعری نمی‌سرود. اما بعدها دیگران را هم مدح کرده است. در گزیده‌هایی از شعر او که صاحب الذریعه (آقا بزرگ، 11 / 294) نقل کرده، اشعاری که در رثای امام حسین (ع) سروده شده، همه فاخر و ارجمند است. شاعر در قصائد خود به مصائب حضرت می‌پردازد و حتى می‌کوشد ماجراهای اندوهبار خاندان را با ذکر نام، یک به یک برشمارد. گزینش الفاظ در آنها به ‌رغم گرایش به گفتار عامیانه، عمداً گزینشی ادیبانه است و او از به کاربردن کلمه‌های بسیار دشوار کهن بیم ندارد. گویند وی در شأن امام‌حسین (ع) 3 روضه سروده است: نخستین روضه به زبان فصیح عربی است؛ روضۀ دوم به زبان عامیانه؛ و روضۀ سوم شامل نوحه سرایی است که آن هم به زبان عامیانه است. تبریزی دربارۀ روضۀ اول خود، شعری سروده و به تضمین از سعدی گفته است که «از گلستان من ببر ورقی» (شبر، 2 / 232). 
وی امام علی (ع) (نک‍ : همو، 8 / 233: دو بیت) را نیز مدح گفته است. از معاصران، حبیب بیگ‌ را ستوده، و به مناسبت عید فطر به او تبریک گفته است (خاقانی، 5 / 456: 22 بیت). برای محمد قزوینی مدحیه‌ای سروده (امین، 10 / 315)، و خلاصه اقدام میرزا حسن شیرازی را به سبب تحریم تنباکو در ایران ستوده، و به شدت تحت تأثیر اقدام جسورانۀ میرزا قرار گرفته است؛ دراین‌باره گفته است که این کار چنان عظیم بوده که شهریاران روی زمین از میرزای شیرازی بیمناک شده‌اند (حرزالدین، 3 / 292-293: قطعه‌ای در 21 بیت). 
اشعار تبریزی تقلیدی، آکنده از اغراق‌گویی و سرشار از آرایـه‌های لفظـی چـون جنـاس، موازنـه‌ و … است و گـاه نیـز از ابیات‌حکمت‌آمیز تهی نیست‌(مثلاً نک‍ : خاقانی، همانجا: بیتهای 3، 16، 21). 
تبریزی در پرداختن ماده تاریخ زبردست بود و بر حوادث مهمی چون پیروزی ارتش عثمانی بر یونان در 1314ق / 1896م (شبر، همانجا) و وفات جعفر شوشتری (همو، 8 / 234) تاریخ نهاده است. 
غزلیات او بسیار ناچیز، اما روان و دل‌نشین، و از دشواریهای لغوی و پیچیدگیهای نحوی به دور است (مثلاً نک‍ : سماوی، 2 / 437- 438؛ شبر، 8 / 234- 235). تبریزی روی هم‌رفته شاعری ممتاز نیست و اشعار او همه متوسط است (حرزالدین، 3 / 291؛ سماوی، 2 / 437). 
از تبریزی افزون بر دیوان، آثار دیگری به نامهای الروضة‌ الزهراء (به زبان عامیانه، در 3 جزء) و مجموعة المراثی یاد کرده‌اند (یعقوبی، 3 / 148؛ آقابزرگ، 11 / 294، 20 / 105؛ امینی، 10 / 315). همچنین کتابی با عنوان مناهل الوراد، به او نسبت داده شده است (یعقوبی، 3 / 150، به نقل از طهرانی در نقباء البشر). گزیده‌ای از شعر او نیز توسط فرزندش، محمدعلی یعقوبی در البابلیات (نک‍ : 3 / 148-172) به‌چاپ رسیده است (عواد، 3 / 469).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1993م؛ امینی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، نجف، 1413ق / 1992م؛ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، به کوشش محمدحسین حرزالدین، قم، 1405ق / 1985م؛ خاقانی، علی، شعراء‌الحلة، نجف، 1372ق / 1952م؛ سماوی، محمد، الطلیعة من شعراء الشیعة، به کوشش کامل سلمان جبوری، بیروت، 1422ق / 2001م؛ شبر، جواد، ادب الطف، بیروت، 1388ق / 1969م؛ عواد، کورکیس، معجم‌المؤلفین العراقیین، بغداد، 1969م؛ یعقوبی، محمدعلی، البابلیات، نجف، 1965م.

 هادی نظری منظم