تباله

تَباله، شهر و وادی‌ای به‌همین نام در جنوب غربی شبه‌جزیرۀ عربستان. این شهر کهن و باستانی در °42 و ´23 طول غربی‌و°19 و ´57 عرض شمالی در فاصلۀ 200 کیلومتری از دریای‌سرخ و 100 کیلومتری غرب شهر‌ بیشه در جنوب‌غربی عربستان سعودی واقع است ( انکارتا، نقشۀ عربستان سعودی؛ EI2). 
اهمیت این شهر در گذشته به سبب قرار داشتن آن بر سر راه حجاج یمنی به مکه بوده، و از این‌رو، تجارتی پر رونق داشته است. تباله در دامنۀ تپه‌ای سرسبز واقع بوده، و پیرامون آن‌را باغها و نخلستانهای بسیاری در برمی‌گرفته است. خرمی و سرسبزی این شهر به حدی بود که نزد عربها ضرب‌المثل بوده است (نک‍ : یعقوبی، 81؛ ابن‌خردادبه،134؛ همدانی، 296، 381، 385؛ ادریسی، 1 / 146؛ حازمی، 1 / 153؛ ابن عبدالمنعم، 129؛ ابن‌خلدون، 2 / 304؛ EI1).
ساکنان تباله پیش از اسلام بت سنگی سفیدی موسوم به ذوالخَلَصه (یا ذوالخُلُصه، نک‍ : ابن‌هشام، 1 / 88) را می‌پرستیدند که بنی‌امامه از قبیلۀ باهله پرده‌داری آن را برعهده داشتند (کلبی، 49-50). دربارۀ محل دقیق این بت و قبایلی که آن را می‌پرستیدند و اینکه ذوالخلصه، نام خود بت یا نام پرستشگاه آن بوده، روایات مختلفی ذکر شده است (در این‌باره، نک‍ : ملحس، 1 / 374بب‍ ؛ ابن حبیب، 317؛ ازرقی، 1 / 124). 
در صفر 9ق / ژوئن630م، پیامبر اسلام (ص) گروهی از مسلمانان را به فرماندهی قطبة بن عامر برای سرکوب مشرکان به تباله گسیل داشت؛ در این سریه شکست بر مشرکان افتاد و مسلمانان با غنایم درخور توجهی به مدینه بازگشتند (ابن سعد، 2 / 162، 3 / 579؛ بلاذری، انساب...، 1 / 460). 
پس از فتح مکه، در رمضان 10 ق / دسامبر 631م پیامبر (ص) جریر بن عبدالله بجلی را به همراه گروهی از مجاهدان برای نابود ساختن بت ذوالخلصه به تباله گسیل داشت و در جنگی که درگرفت، بسیاری از مشرکان کشته شدند و مسلمانان غالب آمدند و جریر ذوالخلصه و پرستشگاه آن را در آتش بسوزاند و آن را ویران ساخت (کلبی، 50-51؛ ابن فهد، 1 / 567- 568). بنا به روایتی، مردم تباله در همان سال بدون جنگ به اسلام گرویدند و پیامبر اکرم (ص) مقرر داشت تا هر آنچه مردم تباله به هنگام مسلمان شدن داشته‌اند، از آنِ ایشان باقی بماند و هر یک از اهل کتاب آنجا جزیه‌ای به مبلغ یک دینار بپردازند (بلاذری، فتوح...، 1 / 71؛ یاقوت،1 / 816). 
پیامبر (ص) در حجة‌الوداع عکرمة بن ابی جهل را به نمایندگی از خود به تباله فرستاد. وی پس از وفات آن حضرت، همچنان در سمت خود باقی بود، تا آنکه سرانجام در زمان خلافت ابوبکر در نبرد اجنادین به شهادت رسید (نک‍ : ابن‌سعد، 5 / 444-445). در روزگار خلافت امویان، همواره کارگزارانی از جانب دستگاه خلافت برای تباله تعیین می‌شد؛ حجاج بن یوسف ثقفی از جملۀ این کارگزاران بود که از جانب عبدالملک بن مروان به این سمت منصوب شده بود (نک‍ : ابن‌اثیر، 4 / 204، 7 / 28؛ ابن خلکان، 6 / 343؛ ابن قاسم، 1 / 227- 228).

مآخذ

ابن اثیر، الکامل؛ ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدر آباد دکن، 1361ق / 1942م؛ ابن‌‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ ابن خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، 1981م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، 1405ق / 1985م؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛ ابن فهد، عمر، اتحاف الورى باخبار ام‌القرى، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قاهره، 1983م؛ ابن‌قاسم، یحیى، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور و محمدمصطفى زیاده، قاهره، 1388ق / 1968م؛ ابن هشام، عبدالملک، السیرة‌النبویة، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، قاهره، 1355ق / 1936م؛ ادریسی، محمد، نزهة‌المشتاق، پورت سعید، 1409ق / 1989م؛ ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، 1385ق / 1965م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمود فردوس عظم، دمشق، 1997م؛ همو، فتوح البلدان، به کوشش صلاح الدین منجد، قاهره، 1956م؛ حازمی، محمد، الاماکن، به کوشش حمدجاسر، ریاض، 1415ق؛ کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش محمد عبدالقادر احمد و احمد محمدعبید، قاهره، 1990م؛ ملحس، رشدی صالح، تعلیقات بر اخبار مکة (نک‍ : هم‍ ‍، ازرقی)؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد بن علی اکوع، بیروت، 1403ق / 1983م؛ یاقوت،بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، 1408ق / 1988م؛ نیز:

EI1; EI2; Encarta Reference Library, 2003. 
عزت ملا‌ابراهیمی