تایی

تایی، زبان رسمی کشور تایلند که «سیامی» نیز نامیده می‌شود و عضوی از گروه زبانهای «تای» از خانواده‌ای بزرگ‌تر به نام «زبانهای آستروتای» به شمار می‌رود (باسمن، 482).
البته در موردتعلق تایی به خانوادۀ زبانهای آستروتای، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد (هوداک، 757)، زیرا در منابع مختلف، تایی به عنوان عضوی از گروه «چینی ـ سیامی» خانوادۀ زبانی «هند و چینی» قلمداد شده ( آمریکانا، XXVI / 486) که نادرست است. زبانهای خانوادۀ تای به 3 گروه جنوب غربی، مرکزی و شمالی تقسیم می‌شوند (هوداک، همانجا) که تایی به همراه «لائوسی»، «شان» و «یوان» به گروه زبانهای تای جنوب غربی تعلق دارد (همانجا؛ کریستال، 310).
از قرن 12 تا 20م کشور تایلند «سیام» نامیده می‌شد و زبان مردم آن نیز به تبع نام کشور، سیامی نام داشت. از 1318ش / 1939م نام این کشور به «میانگ تای» (کشور پادشاهی تای) تغییر یافت و نام امروزین این زبان نیز به همین اعتبار، تایی است (کمبل، II / 1631).
این زبان بیشترین میزان گویندگان را در خانوادۀ زبانهای آستروتای داراست (باسمن، همانجا) و به همراه زبانهای لائوسی و چوانگ، تنها زبانهای گروه تای هستند که نظام نوشتاری دارند (مالرب، 332).
خویشاوندان اصلی زبان تایی عبارت‌اند از زبانهای «لائو» (لائوسی) که خطی شبیه به تایی دارد و تفاهم زبانی میان گویشوران آن و گویشوران تایی وجود دارد؛ و «چوانگ» که در استانهای «گوانگسی» و «یونان» چین تکلم می‌شود، ولی تفاهم زبانی میان گویشوران آن با تایی زیاد نیست و تفاوت خط آنها نیز بر این اختلاف می‌افزاید (همو، 331-332).
برای تایی 4 گویش اصلی شناخته شده است که تفاوتهای آنها عمدتاً به اعتبار ویژگیهای واجی و نواختی است (کمبل، همانجا).
کریستال‌(همانجا)سابقۀ متون نوشتاری تایی را تا قرن‌7ق / 13م به عقب می‌برد. اختراع خط تایی به زمان پادشاهی رامکهامهنگ (1275-1317م) نسبت داده شده است (هوداک، همانجا). کهن‌ترین متنی که از ادبیات تایی در دست است، یک متن کیهان‌شناختی بودایی است که ترایپهوم نام دارد و به قرن 14م متعلق است. نمونه‌های دیگر از متون قدیم این زبان، نسخۀ تایی راماینه و رامه‌کرین و حماسۀ ملی تایلند، کهون جانگ کهون پهائن هستند که البته قدمت زیادی ندارند و در قرن 13ق / 19م پدید آمده‌اند. بخش مهمی از ادبیات تایی مربوط به متونی در حوزۀ گاه‌شماری است که پهونگساوادان و پراچوم پهونگساوادان نام دارند (کمبل، همانجا).
تایی در بسیاری از ویژگیهای زبانهای آسیای جنوب شرقی با آنها شریک است؛ از جمله اینکه مانند آنها زبانی نواختی است، صورتهای صرفی برای شخص، زمان، شمار و ساختهای ناخود ایستا ندارد و آرایش نحوی جملاتش را شرایط بافتی جمله تعیین می‌کند (دیلر، 150؛ نیز نک‍ : هوداک، 766).

آواشناسی

تایی 22 صامت و 9 مصوت دارد. صامتهای این زبان عبارت‌اند از انسدادیهای ʾ b, p, ph, d, t, th, c, g, k, kh,، سایشیهای f, s, h، انسدادی ـ سایشی č، خیشومیهای m, n, ŋ، غلتانهای r, l و نیم مصوتهای y وw (کمبل، همانجا). تمامی صامتهای تایی می‌توانند در موقعیت ابتدای واژه ظاهر شوند، ولی فقط صامتهای p, t, k, m, n, ŋ, w, y در پایان واژه می‌آیند. خوشه‌های صامتی آغازین نیز محدود به این خوشه‌ها هستند:
pl, pr, phr, phl, tr, thr, kr, kl, kw, khr, khl, khw (هوداک، 760).
مصوتهای این زبان نیز بدین شرح‌اند: مصوتهای پیشین i, e, ε، پسین گرد u, o, ʾ و پسین گسترده ı و ə و a (کمبل، II / 1632). به رغم نظر کسانی که تایی را فاقد کشش مصوتی می‌دانند (مالرب، 332)، تمامی مصوتهای این زبان صورتهای کوتاه و کشیده دارند، و کشش مصوتها در این زبان ممیز معنا و حاوی ارزش واجی است (کمبل، همانجا).
تایی دارای 14 مصوت مرکب دو تایی و 3 مصوت مرکب سه‌تایی نیز هست (همانجا)، ولی دیلر (ص 151) فقط به 3 مورد [iə] ia (پیشین)، [шə] u'a (پسین) و ua [uə] (پسین گرد) اشاره کرده است. با وجود این، به نظر می‌رسد که تمامی مصوتهای افراشتۀ کوتاه و بلند تایی می‌توانند در کنار مصوت a، مصوت مرکب ایجاد کنند (هوداک، 761).
نظام هجایی تایی نظامی گسترده و متنوع است. در این زبان 12 گونه هجا وجود دارد که اگر هر صامت را با حرف C و هر مصوت را با حرف V نشان دهیم، این فهرست را خواهیم داشت:
V, VV, VC, VVC, CV, CVV, CCV, CCVV, CVC, CVVC, CCVC, CCVVC که در آنها VV عملکرد یک مصوت کشیده را دارد (همو، 760).
همان‌طور که گفته شد، تایی زبانی نواختی است. تایی کهن دارای 3 نواخت بوده است (همو، 757)، ولی تایی امروز دارای 5 نواخت گوناگون است که ویژگی چاکنایی‌شدگی نیز بر آنها افزوده می‌شود (باسمن، 482). 5 نواخت اصلی این زبان عبارت‌اند از میانی، افتاده، افراشته، افتان و خیزان. این نواختها قابل پیش‌بینی هستند و قوانینی برای تعیین آنها وجود دارد (کمبل، همانجا). نمونۀ تمایزات معنایی حاصل از نواخت را در این زبان می‌توان در معانی مختلف کلمۀ say دید: say «تور ماهی‌گیری»، sày «گذاشتن»، sây «روده»، sáy «نوک زدن» و săy «روشن، واضح» (دیلر، 150).

صرف و نحو

 به لحاظ صرفی، تایی زبانی منزوی است (باسمن، همانجا)، به این معنا که صورتهای اشتقاقی در آن یا وجود ندارند، یا اندک‌اند. ریشۀ اسمهای تایی یا تک هجایی هستند، مانند nam «آب» یا ma «اسب»، یا در نتیجۀ افزایش پیشوند یا ترکیب‌سازی چند هجایی می‌شوند، مانند khua:mpak «عشق» یا khua:mru «دانش» با پیشوند اسم معنی‌ساز khua:m- ، یا ترکیبات nam.ta « آب‌‌ـ چشم = اشک » یا khon. khrua «فرد ـ آشپزخانه = آشپز». در تایی تصریف اسمی وجود ندارد و حالت اضافی یا از طریق هم‌نشینی اسامی یا به مدد حرف تعریف khc:ŋ بیان می‌شود، مانند na:n khc:ŋ khaw «کار او» (کمبل، II / 1633). حروف اضافه نیز برای بیان حالت به کار می‌روند، مانند naj «در»، thi «در، داخل»، و ta:m «در طول، در امتداد» در این ساختها: naj na: «در مزرعه»، thi ba:n «در خانه» و ta:m khlʾ:ŋ nii «در امتداد کانال» (همو، II / 1635).
جمع نیز در تایی نشانۀ ویژه‌ای ندارد و در صورت لزوم، از کلمۀ la:j «خیلی» استفاده می‌شود، مانند ci:n la:j khon «چینیهای زیاد» (همو، II / 1633).
ممیزها در تایی متعدد و متنوع‌اند، مثلاً ممیز khon برای افراد، tua برای حیوانات، lem برای کتاب و ton برای گیاهان به کار می‌رود. آرایش تکواژی ساختهای حاوی ممیز به صورت اسـم ـ عـدد ـ ممیـز ‌است،‌ مانند phu:jiŋ sa:m khon «  3 زن » ‌(همانجا).
صفت در تایی پس از موصوف می‌آید، مانند ba:n jaj «خانۀ بزرگ» (همانجا). صفتهای (و ضمایر) اشاره نیز پس از موصوف می‌آیند، مانند nai ro:ŋrian nan «در آن مدرسه، nan = آن»، و caag rian ni: «از این خانه، ni = این» (همو، II / 1634). علاوه بر دو ضمیر یاد شده، ضمیر اشارۀ nôon هم به‌معنای «آنچه در آنجاست» در تایی وجود دارد (هوداک، 769). این‌آرایش صفتی یکی از مواردی است که تایی را از خانوادۀ زبانهای چینی متمایز می‌کند، چرا که در چینی صفت قبل از موصوف می‌آید (مالرب، همانجا).
صفت تفضیلی در تایی با افزایش kwa: ساخته می‌شود، مانند di: kwa: «بهتر» (کمبل، II / 1633) و علامت صفت عالی thîisùt است، مانند yaâk thîisùt «سخت‌ترین» (هوداک، 774-775). علامت نفی نیز maj است که قبل از اسم قرار می‌گیرد، مانند sabaj «خوب» در مقابل maj sabaj «نه چندان خوب، بد» (کمبل، II / 1635).
نظام ضمیری تایی براساس گونه‌های رسمی و غیر رسمی، و جنسیت تعریف می‌شود. ضمیر اول شخص مفرد مذکر در گونۀ رسمی phom، و همین ضمیر برای مؤنث dichan و ضمیر اول شخص جمع نیز raw است. برای دوم شخص مفرد، از ضمایر khun و than در گونۀ رسمی، و از thə در گونۀ غیررسمی استفاده می‌شود. ضمیر سوم شخص نیز khaw است. گفتنی است که صورتهای مفرد را می‌توان برای اشاره به دوم شخص و سوم شخص جمع نیز به کار برد (همو، II / 1633).
افعال تایی صورتهای بسیط، مشتق و مرکب دارند و در برخی از افعال مرکب، جزء فعلی معنای خود را از دست می‌دهد. نمونه‌هایی از هر کدام از این افعال عبارت‌اند از: tham «انجام دادن»، paj «رفتن»، pra-gan «مطمئن‌کردن»، pra-lun «بیدار کردن»، tham-ŋan «کار کردن»، kham-tham «پرسیدن» (همو، II / 1634).
صرف فعل از لحاظ زمان، نمود و وجه نیز این شرایط را دارد:
فعل حال ساده معمولاً همان صورت خالص فعلی است، مانند khaw hen «او می‌بیند»، ولی تکواژ ماضی‌ساز daj فعل را به صورت گذشته درمی‌آورد، مانند khaw daj paj «او رفت»، و علامت فعل آینده نیز ʾca است، مانند wan ni: raw caʾ pai du lakhʾ:n «امروز ما به تئاتر خواهیم رفت».
علامت نمود استمراری kamlaŋ…ju است، مانند chan kamlaŋ kin ju «من در حال خوردن هستم»، و نمود کامل نیز با lε:w نشان داده می‌شود، مانند lε:w pai khaw kin. khaw tham.ŋan «غذایش ــ که توسط او ــ خورده شود، به سر کار می‌رود = بعد از آنکه غذایش را بخورد، به سر کار می‌رود» (همانجا).
افعال وجهی مهم در تایی khuan «باید = لازم است»، tcŋ «باید = اجبار»، و ja:g «خواستن» هستند (همو، II / 1634-1635).
آرایش واژگان در تایی به صورت SVO (توالی فاعل ـ فعل ـ مفعول صریح) است (باسمن، همانجا؛ کمبل، II / 1635)، مانند khăw síi aahăan (او ـ خریدن ـ غذا) «او غذا می‌خرد» (هوداک، 768). این زبان نظام ضمیری پیچیده‌ای دارد که در آن، صورتهای مؤدبانه نیز ایجاد تمایز می‌کنند (باسمن، همانجا).

خط

خط تایی براساس خط دِوَناگری شکل گرفته است (همانجا) که از طریق خط خِمِری و به طور غیرمستقیم به آن مربوط می‌شود (مالرب، 333). ویژگی قابل توجه این خط آن است که کلمات جمله به صورت متصل به هم نوشته می‌شوند و به همین سبب، خواندن این خط با دشواری همراه است (همانجا). ایجاد این خط را به شاه رامکهامهنگ در حدود سال 1283م نسبت می‌دهند (هوداک، 764).

ویژگیهای جامعه‌شناختی

 زبان تایی شمار قابل توجهی از واژه‌های زبانهای سنسکریت، پالی و چینی را در خود پذیرفته است (باسمن، همانجا) که واژه‌های پالی و سنسکریت آن بیشتر در دوران «آیوتهایا» (قرنهای 14 تا 18م) در آن وارد شده‌اند (کمبل، II / 1631؛ هوداک، 758). واژه‌های پالی و سنسکریت عمدتاً به گونۀ نوشتاری و درباری این زبان وارد شده‌اند. میزان این واژه‌های قرضی به حدی است که بیش از نیمی از واژه‌های موجود در فرهنگهای لغت تایی را واژه‌های قرضی تشکیل می‌دهند (دیلر، 150). حضور واژه‌های چینی در تایی را باید حضوری دو لایه دانست: لایۀ اول شامل اعداد، واژه‌ها و افعال پایه، و شماری از قیود و ممیزهاست که بیش از هزار سال است که در این زبان حضور دارند؛ لایۀ دوم مربوط به واژه‌هایی فرهنگی است که در سالهای اخیر توسط مهاجران به این زبان وارد شده‌اند که عمدتاً شامل واژه‌های بازرگانی و آشپزی است (همانجا).
از سویی دیگر، تایی از زبانهایی است که در آن صورتهای مؤدبانه کاربرد وسیعی دارند. عبارتهای مؤدبانه براساس سن، جنس، نقش اجتماعی مخاطب و احترام گوینده به شنونده تعیین می‌شوند (مالرب، همانجا)، مثلاً کلمۀ «خوردن» می‌تواند به صورتهای متعدد ظاهر شود: dàe:k (بی‌ادبانه)، kin (معمولی)، tha:n (مؤدبانه)، ràppratha:n یا bo'riphô:k (رسمی و سطح بالا)، chăn (راهبانه و پارسایانه)، و sawŏe:y (سلطنتی) (دیلر، همانجا).

مآخذ

 مالرب، میشل، زبانهای مردم جهان، ترجمۀ عفت ملانظر، تهران، 1382ش؛ نیز:

Americana; Bussman, H., Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London / New York, 1996; Campbell, G.L., Compendium of the World's Languages, London / New York, 1991; Crystal, D., The Cambridge Encyclopedia of Language, Cambridge , 1987; Diller, A., «Thai», International Encyclopedia of Linguistics, ed. W. Bright, New York / Oxford, 1992, vol. IV; Hudak, T. J., «Thai», The World's Major Languages, ed. B. Comrie, London / New York, 1987 .
بهروز محمودی‌بختیاری