تاجیه

تاجیّه، مدرسه‌ای مشهور در بغداد، منسوب به مؤسس آن تاج‌الملک ابوالغنائم (ﻫ م). تاج‌الملک‌ به سبب رقابت با خواجه نظام‌الملک طوسی (مق‍ 485ق / 1092م)، وزیر صاحب اقتدار ملکشاه سلجوقی (حک‍ 465-485ق)، و از جهت ارادتی که به شیخ ابواسحاق شیرازی (د 476ق / 1083م)، داشت، نخست دستور داد تا در گورستانی در باب ابرز (یا بِیَبْرَز، محله‌ای در بغداد) که جماعتی از پیشوایان شافعی، از جمله ابواسحاق، مدفون بودند، بر تربت ابواسحاق آرامگاهی ساختند و سپس در کنار آن، مدرسه‌ای به تقلید از مدرسۀ نظامیه ساخت و نام آن را «تاجیه» گذارد و بر شافعیان وقف کرد (ابن‌جوزی، 9 / 46؛ یاقوت، 1 / 774؛ سبکی،6 / 72؛ صفا،722). 
تاجیه در 482ق، با حضور تاج‌الملک که در این هنگام، مستوفی ملکشاه بود و فخرالاسلام ابوبکر قفال چاچی (ﻫ م)، شاگرد برجسته و معید درس ابواسحاق، برای القای نخستین درس، افتتاح گردید و نام‌گذاری شد؛ علاوه بر مدرسه، بعدها آن گورستان و محله نیز به تاجیه معروف شدند (ابن‌جوزی، همانجا؛ سبکی،6 / 70، 72). قفال چاچی به عنوان اولین مدرس این مدرسه نزدیک به یک ربع قرن بدین کار ادامه داد و سرانجام پس از مرگِ کیاهراسی (د 504ق / 1110م) مدرس نظامیۀ بغداد، به جانشینی او برگزیده شد و تدریس در تاجیه را ترک گفت (همو، 6 / 72). 
استاد‌دیگر مدرسۀتاجیه،‌ شرف ‌الدین‌ یوسف‌دمشقی‌(د 563ق / 1168م) بوده است و چنان‌که آورده‌اند: «در این مدرسه ساکن بود و با درسهای خود کهنگی آن را نو ساخت» (نک‍ : بنداری، 197). از همین تعبیر به خوبی برمی‌آید که استادان در مدرسۀ تاجیه اقامت داشته‌اند؛ همچنین می‌توان دریافت که مدرسۀ تاجیه در نیمۀ اول سدۀ 6ق دستخوش رکود علمی و آموزشی بوده است، اما از مجالس وعظ برخی از فقیهان در این مدرسه، گزارشهایی در منابع موجود است که کم و بیش حکایت از فعال بودن این مرکز آموزشی دارد. از جمله ابوالوفا عبیدالله بن هبةالله از مردم اصفهان، مشهور به شَفَرْوَد از واعظان حنفی مذهب (ابن‌نجار، 2 / 154)؛ احمد غزالی، برادر محمد‌غزالی (ابن‌جوزی، 17 / 237؛ همایی، 303)؛ ابومحمد چاچی (د 528ق / 1134م)، فرزند و شاگرد قفال چاچی که مجلس وعظی در تاجیه برپا می‌کرده‌اند (سبکی، 7 / 127). 
اگرچه در منابع از دانش آموختگان مدرسۀ تاجیه یاد نشده است، اما به نظر می‌رسد که علاوه بر ابومحمد چاچی، برخی از شاگردان و راویان قفال چاچی، همچون: ابومُعَمَّر بقاء بن عمر اَزَجی، ابوالحسن علی بن احمد یزدی، ابوبکر ابن نَقور، شهدة الکاتبه و ابوطاهر سلفی بایستی از تحصیل کردگان مدرسۀ تاجیه بوده باشند (سبکی،6 / 71، 7 / 127؛ ذهبی، 3 / 65). 
از گزارش ابن‌اثیر چنان برمی‌آید که تاجیه در زمان وی، یعنی اواسط نیمۀ نخست سدۀ 7ق / 13م فعال بوده است (نک‍‌‍‍ : 10 / 180). البته ــ چنان که اشاره شد ــ مدرسۀ تاجیه هم در امر آموزش دچار رکود گردیده، و هم گویا ساختمان آن، یا به علت فرسودگی و یا به احتمال قوی به دست غلامان نظامیه تخریب شده بود (نک‍‌‍‍ : ﻫ د، تاج‌الملک)، زیرا خواهر زادۀ تاج‌الملک، تاج‌الدین ابن دارَست‌ فارسی، در مدت کوتاه وزارتش در دستگاه سلطان مسعود سلجوقی در 541ق / 1146م، مدرسۀ تاجیه را نوسازی کرد و سپس شرف‌الدین دمشقی را به مدرسی در آن مدرسه گماشت (بنداری، همانجا). 
در برخی منابع (مثلاً نک‍‌‍‍ : ابن‌جوزی، همانجا) تصریح شده که مدرسۀ تاجیه را تاج‌الملک خود بر شافعی مذهبان وقف کرده است، اما از منابع مالی و موقوفات آن گزارشی در دست نیست. همچنین دربارۀ سبک معماری تاجیه و نیز در باب شیو‌ه‌های آموزشی آن اطلاعی نداریم، اما چون تأسیس آن را به تقلید از مدارس نظامیه دانسته‌اند (نک‍‌‍‍ : صفا، همانجا؛ بازورث، 74)، می‌توان به تقریب مدرسۀ تاجیه را شبیه به همان مدارس دانست. 

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباددکن، 1359ق؛ ابن‌نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، 1401ق / 1981م؛ بنداری، فتح، تاریخ‌دولة آل‌سلجوق، بیروت،1400ق / 1980م؛ ذهبی، محمد، العبر، به‌کوشش محمد سعید بن بسیونی‌زغلول، بیروت، 1405ق / 1985م؛‌ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبریٰ، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمدطناحی، قاهره، 1380ق / 1960م؛ صفا، ذبیح‌الله، «مدرسه»، ایرانشهر، تهران، 1342ش / 1963م، ج 1؛ همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، 1342ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Bosworth, C. E., «The Political and Dynastic History of the Iranian World», The Cambridge History of Iran, vol. v, ed. J. A. Boyle, Cambridge, 1968. 
غلامرضا جمشید نژاد اوّل