تاج‌الدین مکی

تاجُ ‌الدّینِ‌مَکّی‌ (د ربیع‌الاول 1066 / دسامبر 1655)، ‌فرزند احمد بن ابراهیم، معروف به ابن‌یعقوب، شاعر، کاتب و قاضی مالکی عصر والیان دولت عثمانی در مکه. آگاهی ما از زندگانی وی بیشتر برگرفته از گزارش مفصل علی خان مدنی است که او را در مکه، به هنگام کهن‌سالی ملاقات کرده (ص 133)، و شرح احوال او را به صورت مجموعه‌ای از اخبار و اشعار در سلافة‌ العصـر فراهم آورده است. گـویا اجداد وی در مدینـه می‌زیستند و به همین سبب، در منابع گاه او را مدنی نیز خوانده‌اند (ازهری، 118؛ محبی، خلاصة‌...، 1 / 457؛ کحاله، 3 / 87). 
تاج‌الدین در مکه زاده شد و همان‌جا رشد یافت و از محضر استادانی چون عبدالقادر طبری، عبدالملک عصامی (صاحب سمط النجوم العوالی، که در این کتاب به شاگردش اشاراتی دارد) و خالد مالکی دانش آموخت. پس از دریافت اجازه از ایشان، در مسجد‌الحرام به تدریس مشغول شد و همان‌جا امامت مسجد مالکیان را برعهده گرفت. او علاوه بر رسیدگی به امور مذهبی مردم، به کار قضا نیز می‌پرداخت (ازهری، علی‌خان مدنی، همانجاها؛ محبی، همان، 1 / 458). 
وی در نثر متکلف عربی تبحر داشت و نیز خطیبی توانا بود (ازهری، محبی، همانجاها؛ برای نمونه‌‌های نثر وی، نك‍ : علی‌خان مدنـی، 135- 139، جم‍‌ ). زندگانی وی هم زمان با ولایت 5 تن از والیـان دولت عثمانی مکـه بود و او بیشتر اشعار خود را در مـدح یا رثای آنان سـروده است. با مقایسۀ تاریخ وفـات شاعر و اولین مدحیه‌ای که برای والیان عثمانی سروده، می‌توان گفت که او از همان دوران جوانی به مدح ایشان پرداخته است. از جمله در 1019ق / 1610م، قصیده‌ای 54 بیتی در ستایش شریف محسن بن حسین (ولایت مشترک: 1012- 1019ق) سرود (همو، 150-152). در 1028ق / 1619م، قصیده‌ای 54 بیتی در مدح شـریف ادریس بن حسن (ولایت مشترک: 1019-1034ق) سرود و از وی خلعت گرفت (همو، 148-150). در 1034ق / 1625م، زمانـی که شریف محسـن والی مکه شد، تاج‌الدین در یک میمیۀ 20 بیتی ولایتش را تبریک گفت (همو، 154-155)، تا آنکه در 1039ق مسعـود بن ادریـس به جای وی نشست. این‌بار نیز شاعـر در یک قصیـدۀ 50 بیتی او را ستود. وی در این قصیده به معارضه با قصیـدۀ احمد بن عیسى مرشدی پرداخته است (همـو، 152-154؛ محبـی، همان، 1 / 458-460). آخرین والی‌ای که تـاج‌الدین در زمان وی می‌زیست، شریف زید بن محسن (ولایت: 1045-1077ق) بـود. تاج‌الدین نامه‌های بسیاری برای وی کتـابت کرد و در 1053ق / 1643م) او را بـه سبب احداث راه و ایجـاد آب انبار مـدح گفت (عصامـی مکی، 4 / 463-464). 
شاعر در سوگ این والیان نیز اشعاری سروده است، از جمله در رثای شریف ادریس (د 1034ق)، شریف محسن (د 1038ق)، شریف مسعود و دیگران (نك‍ : همو،4 / 407- 409، 414-416). اگر چه شاعر 47سال این والیان را ستود و در مرگشان مرثیه سرود، اما هیچ‌گاه نتوانست به دربارشان راه یابد و مقامی شایسته کسب کند. آنچه امروزه از شعر تاج‌الدین می‌شناسیم، از 471بیت درنمی‌گذرد و هیچ یک از منابع به دیوان وی اشاره‌ای ندارند. 
او در بیشتر موضوعات شعر گفته، اما مدح و رثا بر همۀ آنها غالب است. دیگر موضوعات مورد علاقۀ او اینهاست: مکاتبات شعری با برخی بزرگان چون عبدالملک عصامی (5 بیت)، قاضی احمد مرشدی (3 بیت، 28 بیت و 5 بیت دیگر) (نك‍ : ازهری، 119؛ علی‌خان مدنی، 52-55، 96-97، 123-124، 230،‌جم‍ ؛ محبی،‌همان، 1 / 461، 463، نیز نفحة...، 4 / 88، 89، 92)؛ و سرودن اشعاری به مناسبتهای مختلف، همچون‌بازسازی گنبد مسجدالحرام در‌1063ق (عصامی مکی، 4 / 468- 469)، و نیز مدح حضرت رسول (ص) در 38 بیت، به هنگام زیارت قبر آن حضرت در 1054ق (همو، 4 / 145-146؛ برای دیگر اشعار وی، نك‍ : علی‌خان مدنی، 138، 156- 158؛ محبی،‌خلاصة، 1 / 462-463، نفحة، 4 / 89-91؛ عصامی مکی ، 4 / 147- 148). 

آثار خطی

1. تاج‌المجامیع، شامل دو مجموعه، یکی نامه‌ها، نوشته‌ها و فتاوی فقها، دوم خطبه‌های عید و نماز جمعه و دعای استسقا (GAL,S,II / 511؛ هوتسما، 17؛ آربری، VI / 139؛ دوسلان، شم‍ 3420). 2. تطبیق المحو بعد الصحو على قواعد الشریعة و النحو (GAL,S، همانجا). این رساله شرحی است برقصیدۀ عفیف‌الدین تلمسانی (ه‍ م) که تاج‌الدین عنوان رسالۀ خود را از بیت آغازین آن وام گرفته است. 3. دیوان الانشاء فی المکاتبات و المراسلات (دانش پژوه، 155؛ آستان...، 7 / 817). 4. قصیده‌هایی در مدح شریف ادریس، شریف محسن بن حسین و مسعود بن ادریس ( آلوارت، شم‍ 7986؛ GAL,II / 497). این قصاید در سلافة‌ العصر علی خان مدنی (ص 148-154) نیز آمده است. 5. منهاج الترجیح و التجریح (GAL,S، همانجا؛ جبوری،3 / 174-175) در شرح دو بیت شعر. 

آثار یافت نشده

1. بیان التصدیق، رساله‌ای در باب عقاید که بیشتر برای مبتدیان تألیف شده است (ازهری، همانجا؛ کحاله، 3 / 87). 2. تاج‌ خطب منابر النبلاء (بغدادی، 1 / 245). 3. تذکرة، در شرح حال علما. علی‌خان مدنی خود آن را دیده، و قطعاتی از آن را آورده است (مثلاً نك‍ : ص 25، 27- 28، 57). 4. الجادة‌القویمة الى تحقیق مسألة الوجود و تعلق القدرة القدیمة، رساله‌ای در کلام در پاسخ به سؤالهایی که از بلاد جاوه دربارۀ «وجود» رسیده بود (ازهری، کحاله، همانجاها). 5. فصوص الادلة‌ المحققة‌ فی‌نصوص الاستغفار المطلقة، رساله‌ای در ‌باب‌ استغفار (همانجاها). 6. الفواتح القدسیة و الفوائح العطریة، در فتاوی فقها (بغدادی، همانجا).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ازهری، محمد بشیر، الیواقیت الثمینة، قاهره، 1324ق؛ بغدادی، هدیه‌؛ جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد،1974م؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات، تهران، 1339ش؛ عصامی مکی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، قاهره، 1380ق؛ علی‌خان مدنی، سلافة‌ العصر، تهران، کتابخانۀ مرتضویه؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1975م؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة ‌الاثر، قاهره، 1284ق؛ همو، نفحة الریحانة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1389ق / 1969م؛ نیز: 

Ahlwardt ; Arberry ; De Slan ; GAL; GAL,S; Houtsma, M. Th., Catalogue d’une collection de manuscrits arabes et turcs, Leiden, 1886. 
 رضوان مساح