تاج‌الدین بن زکریا

تاجُ الدّینِ‌ بْنِ ‌زَکَریّا، عَبشَمی‌ نقشبندی‌ حنفی‌ سنبهلی ‌(د ‌1050ق‌ / 1640م)، نوادۀ سلطان عثمانی، صوفی مشهور و از مشایخ سلسلۀ نقشبندیۀ هند.
وی در سنبهل هند به دنیا آمد و در همان‌جا مقدمات علوم را فرا گرفت. پس از آن، در جست‌‌و‌جوی شیخ طریقت به شهرهای مختلف هند سفر کرد و با اقامت در اجمیر و ناگور، از روحانیت مشایخ و بزرگان طریقۀ چشتیه، نظیر خواجه معین‌الدین چشتی و حمیدالدین ناگوری بهره برد و در ناگور مدتها به ریاضت و چله‌نشینی پرداخت (محبی، 1 / ۴۶5-۴۶4؛ عبدالحی، 5 / ۱۰۰- ۱۰۱) و چنان‌که از خود وی منقول است، با استفاده از روحانیت شیخ نجم‌الدین کبرى، آداب ذکر و اصول طریقۀ کبرویه را نیز فرا گرفت و دربارۀ آن رساله‌ای نیز نوشت (محبی، 1 / ۴۶۹). وی آن‌گاه نزد شیخ ‌الله‌‌بخش شطّاری، از خلفای سیدعلی بن قوام هندی رفت و پس از آنکه 3 ماه به دستور او به خدمت در مطبخ خانقاه پرداخت، از او تلقین ذکر طریقۀ عشقیه را یافت و پس از طی مراتب سلوک، از شیخ خود در طریقه‌های عشقیه، قادریه، چشتیه و مداریه اجازۀ ارشاد گرفت. مدت سلوک و اقامت تاج‌الدین نزد شیخ‌‌الله‌‌بخش ظاهراً 10 سال بود و پس از آن برای ارشاد مریدان به سنبهل رفت (کشمی، ۷۰؛ محبی، 1 / ۴۶6-۴۶5؛ عبدالحی، 5 / ۱۰۱).
پس از درگذشت شیخ‌‌اللّٰه‌‌بخش و تقریباً مصادف با بازگشت خواجه محمدباقی باللّٰه نقشبندی از سفر ماوراءالنهر به هند، تاج‌الدین به دیدار او شتافت و دست ارادت به وی داد. باقی‌بالله نیز از او به نیکی استقبال کرد و شیوۀ ذکر و اصول طریقۀ نقشبندیه را به او آموخت. ظاهراً تاج‌الدین مراتب سلوک این طریقه را به سرعت طی کرد و نخستین کسی بود که از باقی بالله اجازۀ ارشاد گرفت (کشمی، ۷1-۷0؛ عبدالحی، همانجا)؛ پس از آن به سنبهل بازگشت، اما همچنان به مدت 10 سال با خواجه باقی بالله مکاتبه و مصاحبت داشت و گاه و بی گاه در دهلی به دیدار او می‌رفت. برخی مکتوبات باقی بالله به تاج‌الدین در این دوران در منابع آمده است (کشمی، ۷6-۷3؛ عبدالحی، همانجا؛ کشمیری، ۱۸۳).
با آنکه تاج‌الدین از طریقه‌های متعددی اجازۀ ارشاد یافته بود و در ابتدا هر مریدی را به طریقه‌ای که طالب آن بود، هدایت می‌کرد، اما پس از چندی به دستور باقی بالله، ارشاد خود را به طریقۀ نقشبندیه محدود کرد و تنها به این شیوه به هدایت سالکان پرداخت (محبی، 1 / ۴۶۹؛ عبدالحی، 5 / 101-102). 
پس از مرگ خواجه باقی بالله، تاج‌الدین که دستخوش اندوه شدید بود ــ به باور برخی از محققان، به سبب پاره‌ای اختلافات بر سر جانشینی خواجه (رضوی، II / 336؛ تریمینگام، 93) ــ به کشمیر، عراق و سرانجام به حرمین شریفین سفر کرد و در مکه مجاور شد (کشمیری، همانجا؛ کشمی، ۷۶؛ عبدالحی، 5 / 102). در اثنای این سفرها نیز مریدان بسیار به او روی آوردند که از جملۀ آنان شیخ محمد علان (د ۱۰۳۱ق) بود که به پرهیزگاری و علم و ریاضت شهرت داشت. از دیگر مریدان وی نیز می‌توان به استاد احمد ابوالوفاء و فرزندش موسى، سیدمحمود بن اشرف حسنی، داماد شیخ و صاحب کتاب تحفةالسالکین فی ذکر تاج‌العارفین، محمدمیرزا فرزند محمد معروف سروجی دمشقی، امیر یحیی بن علی پاشا، شیخ ابراهیم بن حسن حنفی احسایی، شیخ ابوبکر حضرمی و شیخ عبیدالله بن محمد باقی دهلوی اشاره کرد (محبی، ۴۶۴ / ۱؛ عبدالحی، همانجا).
وی در زمان اقامت خود در مکه برخی از رساله‌های فارسی خواجگان نقشبندی را به عربی ترجمه کرد. این امر در معرفی صوفیان نقشبندی نزد مردم سرزمینهای مکه، مدینه، سوریه، نجد، یمن و بصره بسیار مؤثر بود (رضوی، II / 337؛ تریمینگام، 93-94). تاج‌الدین در مکه وفات یافت و در آرامگاهی در دامنۀ کوه قُعَیقَعان که گفته می‌شود در زمان حیات خود آماده کرده بود، به خاک سپرده شد (محبی، 1 / 470).

آثـار

 در برخی از منابع رساله‌هایی چون رسالة فی انواع الاطعمةو کیفیةطبخها، رسالةفی کیفیة غرس‌الاشجار و رسالة‌فی‌ انواع الطب ‌(نك‍ : همو، 1 / 468)، و نیز کتابهایی‌ چون الصراط المستقیم، جامع الفوائد و نفحات الالٰهیة فی موعظة النفس الزکیة (بغدادی،۲۴۴ / ۱؛ کحاله،3 / 88؛ نامۀ دانشوران، ۱۸۶ / ۸) به‌تاج‌الدین نسبت‌ داده شده است که امروزه نسخه‌ای از آنها در دست‌نیست.
دیگر آثار وی که نسخه‌های خطی آنها در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود، اینهاست: 
۱. ترجمۀ نفحات الانس من حضرات القدس جامی به عربی (نك‍ : خدیویه، ۷۵ / ۲؛ دوسلان، شم‍ 1370؛ دربارۀ دیگر نسخه‌‌ها، نك‍ : GAL, S, II / 286؛ استوری، I(2) / 956).
۲. ترجمۀ رشحات عین‌الحیات علی بن حسین کاشفی (نك‍ : خدیویه، همانجا؛ ظاهریه، ۲۹۲-۲۹۱ / ۱؛ دوسلان، شم‍ 2044؛ GAL,S, II / 618). تاج‌الدین این کتاب را در ۱۰۲۹ق / 1620م به عربی ترجمه کرده است.
۳. آداب المریدین، یا آداب المشیخة و المریدین الطالبین در ۷ فصل (ظاهریه، ۴۴-۴۳ / ۱؛ جبوری، فهرس مخطوطات حسن...، ۲۲۴؛ خدیویه، ۳۱۲ / ۷؛ آلوارت، شم‍ 3189؛GAL,S ، همانجا).
۴. رسالة فی سلوک خلاصة (خاصة) السادة النقشبندیة، در باب آداب و سلوک طریقۀ نقشبندیه که سخنان خواجه عبدالخالق غجدوانی(د ۵۷۵ق) نیز در آن گرد آمده، و شرح شده است (نك‍ : خدیویه، همانجا؛ آلوارت، شم‍ 2186؛ فلرس، 298-299؛ برای دیگر نسخه‌‌ها، نك‍ : GAL, II / 552). شیخ عبدالغنی نابلسی (د ۱۱۴۳ق)، شارح برخی از آثار ابن عربی، در ۱۰۸۷ق بر این رساله شرحی با عنوان مفتاح المعیة فی طریقة النقشبندیة نوشته است(نك‍ : رضوی،همانجا؛حاجی‌خلیفه، ۳۱ / ۶؛ آلوارت، شم‍ 2188).
۵. اصول الطریقة النقشبندیة یا رسالة فی طریقة النقشبندیة، در باب آداب سالکان طریقۀ نقشبندیه (نك‍ : ظاهریه، 1 / ۹5-۹4؛ فهرست...، 3 / 548).
۶. رسالة فی الفقه، که رساله‌ای است دربارۀ فرایض وضو و سنتهای مربوط به آن و نیز آداب نماز، روزه، حج و زکات (نك‍ : جبوری، فهرس المخطوطات العربیة...، ۱ / 678، ۳۴۳ / ۴).
۷. اسرار العبادة (لوژیه دوبُرکوی، 62 ).
اثری نیز با عنوان اعلام سائر الانام بقصة السیل الذی سقط منه بیت‌الله الحرام... به وی منسوب است. این کتاب شرح واقعۀ سیل 1039ق شهر مکه است که به انهدام خانۀ کعبه منجر گردید. نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ برلین موجود است ( آلوارت، شم‍6070 ).

مآخذ

بغدادی، هدیه؛ جبوری، عبدالله، فهرس مخطوطات حسن الانکرلی، نجف، 1387ق؛ همو، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م؛ حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، به کوشش فلوگل، لندن، ۱۸۴۲- 1858م؛ خدیویه، فهرست؛ ظاهریه، خطی (تصوف)؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق / ۱۹۷۶م؛ فهرست نسخه‌‌های خطی عربی کتابخانۀ ندوة العلماء لکهنو، دهلی‌نو، ۱۳۶۵ش؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق / ۱۹۵۷م؛ کشمی، محمدهاشم، زبدة المقامات، لکهنو، ۱۲۹۰ق؛ کشمیری همدانی، محمدصادق، کلمات الصادقین، به کوشش محمدسلیم اختر، اسلام‌آباد، 1988م؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق؛ نامۀ دانشوران، قم، ۱۳۷۹ق؛ نیز:

Ahlwardt ; De Slane; GAL; GAL,S; Laugier de Beaurecueil, S., Manuscrits d'Afghanistan, Cairo, 1964; Rizvi, A.A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983; Storey, C.A., Persian Literature, London, 1972; Trimingham, J.S., The Sufi Orders in Islam, Oxford, 1971; Vollers, K., Katalog der islamischen… Handschriften… zu Leipzig, Osnabrück, 1975.
اکرم مشهدی