تأثیر تبریزی

تَأْثیرِ تَبْریزی، محسن (1060-1131ق / 1650- 1719م)، از شاعران پارسی‌گوی اواخر دورۀ صفوی و ستایشگر برخی از شاهان این‌دوره مانند شاه سلیمان(د 1078ق) و شاه سلطان حسین (د 1140ق).
تأثیر در اصفهان به دنیا آمد. جد پدری‌اش ابوالخان تبریزی و جد مادری‌اش محمدحسین‌چلبی بود که‌ شاه‌عباس ‌اول(د 1038ق) آنها را از تبریز به اصفهان کوچاند و در محلۀ عباس‌آباد که خود بنا نهاده بود، سکنا داد(حزین، 169؛ نصرآبادی، 119؛ آذر، 3 / 927؛ تربیت، 77). 
تأثیر در اصفهان نزد دو تن از استادانش، یعنی آقا حسین خوانساری (د 1098ق) و محمدطاهر قزوینی‌متخلص به وحید (د 1120ق) درس خواند. اودرجوانی با صائب تبریزی(د 1081ق) هم‌نشین بود و با این شاعر بزرگ مناظره و مشاعره داشت (نخجوانی، 48، 51). حزین لاهیجی از دیگر هم‌نشینان تأثیر به شمار می‌آمد (همو، 47) و به نظر می‌رسد این هم‌نشینی در دورۀ پختگی و میانسالی شاعر بوده است. 
تأثیر علاوه بر شاه‌سلیمان و شاه سلطان حسین، ممدوحانی از میان وزیران دولت صفوی داشت که از جملۀ آنها می‌توان از محمدطاهر قزوینی،عبدالعزیزخان، محمدخان و مؤمن‌خان ایشیک آقاسی نام برد (مرکزی، 12 / 2632؛ نخجوانی، تربیت، همانجاها). او علاوه بر سرودن شعر، در علم سیاق و امور دیوانی تبحر داشت (حزین، نصرآبادی، همانجاها) و ظاهراً مدتی، در اواخر دورۀ صفوی، ادارۀ امور مالی و دیوانی عراق و یزد را عهده‌دار بود، هر چند در 1120ق / 1708م بر اثر سعایت بدخواهان از سمت خود در یزد کناره گرفت (حزین، همانجا؛ خوشگو، 93؛ نخجوانی،49). پس از این ماجرا، تأثیر از مناصب دولتی دست کشید و به اصفهان بازگشت و سرانجام در همین شهر درگذشت (حزین، همانجا). بسیاری از محققان، مرگ تأثیر را در 1129ق پنداشته‌اند(شورا،3 / 241)،ولی نخجوانی‌ با استناد به‌یک ماده‌تاریخ متعلق به میرزا داوود اصفهانی، از شاعران هم دورۀ تأثیر، درگذشت او را در 1131ق دانسته است (ص 47). 
مجموعۀ سروده‌های تأثیر در کلیات وی فراهم آمده است. ظاهراً این سروده‌ها از همان ابتدا محل مراجعه بوده است؛ زیرا اولاً کهن‌ترین دست‌نویس کلیات پیش از مرگ شاعر‌کتابت شده است (نک‍ : شورا، 3 / 239)؛ ثانیاً بسیاری از تذکره‌نویسان دربارۀ کم و کیف شعر وی به بحث پرداخته‌اند، چنان که حزین می‌گوید: اشعارش به مرتبۀ کمال نزدیک می‌شد، ولی اجل مهلتش نداد (همانجا). علی ابراهیم خلیل معتقد است که سروده‌هایش دارای مضامین تازه و به شیوۀ متأخران است. او افزوده است که تأثیر، اشعارش را نزد حکیم الممالک شیخ حسین شهرت (د 1149ق، مقیم شاهجهان آباد) فرستاد و بدین طریق بسیاری از شاعران مقیم هند از آن بهره‌ها بردند و سراج‌الدین آرزو هم شواهد بسیاری از واژگان فرهنگ چراغ هدایت‌ را از اشعار وی گرفت (ص 35؛ نیز نک‍ : خوشگو، 94؛ سالک، 318). 
کلیات‌ تأثیرتاکنون به چاپ نرسیده است، ولی دست‌نویسهای بسیاری ازآن باقی است (نك‍ : منزوی، خطی،3 / 1850-1851، 2258، جم‍ ، خطی مشترک، 8 / 1030؛ مرکزی، 12 / 2632-2633). 
کلیات‌‌ تأثیر شامل این مطالب است: 1. قصاید و ترکیب‌بندها، درتوحید، ستایش ائمه، سلاطین و وزیران صفوی؛ 2. «جهان‌نما»، مثنوی در ستایش ائمه، میرمحمدباقر داماد و وصف ساختمانهای پادشاهی فرح‌آباد؛ 3. «منهاج‌المعراج»، در معراج پیامبر(ص)؛ 4. «دعوة‌العاشقین»، دربارۀ عشق، عاشق، معشوق و بزم و طرب و نیز نام استادان‌موسیقی عصر؛ 5. «گلزار سعادت»، در وصف ساختمانهای سعادت‌آباد و دیگرکاخهای شاهی اصفهان؛ 6. «ثمرة‌الحجاب»؛ 7. مثنوی‌ای در تعریف رسالۀ معمای خود و مقدمه‌ای بر آن؛ 8. «حسن اتفاق»، دربارۀ آب و هوای تفت و کارهای عمرانی خود در یزد؛ 9. «میمنت‌‌نامه»، مثنوی‌ای در اخلاق؛ 10. غزلیات؛ 11. رباعیات. 

مآخذ

 آذر ، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1340ش؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛ حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، به کوشش معصومه سالک، تهران، 1375ش؛ خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ‌ابراهیم، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه،کتابخانۀ خدابخش؛ خوشگو؛ بندرابن داس، سفینه، به کوشش محمدعطاء الرحمان، پتنه، 1959م؛ سالک، معصومه،‌مقدمه بر تذکرة‌المعاصرین‌(نک‍ : هم‍ ،حزین)؛ شورا، خطی؛ مرکزی،خطی؛ منزوی،خطی؛ همو، خطی مشترک؛ نخجوانی، حسین، «میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، 1327ش، س1، شم‍ 1؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1361ش. 

علی میرانصاری