اجدابیه

اَجْدابیّه، شهری كهن در شمال لیبی، كنار دریای مدیترانه كه فاصله‌اش تا لنگرگاه 6 میل است (یعقوبی، البلدان، 102). این شهر در زمین بی‌آب و علف و سنگی (ابن حوقل، 1 / 67)، در نیمۀ راه بُرقه و سُرت بنا شده و فاصله‌اش از هر یك از این دو شهر 6 منزل (152 میل) است (ابوعبید، 6؛ ادریسی، 1 / 311).
اجدابیه در روزگار گذشته یكی از توابع برقه بود (مقدسی، 80) و تا اواسط سدۀ 20 م نیز یكی از 7 شهر استان برقه شمرده می‌شد (گونیلی، 1 / 18). این شهر اكنون جزو فرمانداری (محافظه) بن غازی است (‌ گیتاشناسی، 254؛ دانشنامه).
واژۀ اجدابیه به روایتی از ریشۀ عربی و جمع جدب به معنی خالی از گیاه است كه بعدها به مفهوم به كار رفته و علامت نسبت به آن افزده شده است؛ برخی نیز گویند كه به احتمال زیاد این واژه عربی نیست (یاقوت، 1 / 131-132).
این شهر و اطراف آن فاقد آب جاری بوده و زراعت دیم داشته است. بیشتر مردم آن از آب باران می‌آشامیدند (ابن‌حوقل، همانجا؛ مقدسی، 318)، ولی ابوعبید بكری كه در حدود یك سده بعد از ابن حوقل و مقدسی اثر خود را نوشته است، ضمن اینكه از آب گوارای چاههای آنجا نام می‌برد، به وجود یك چشمۀ آب شیرین نیز اشاره می‌كند و می‌افزاید كه در آنجا بوستانهای فرح‌افزایی است و به قدر نیاز مردم درختان خرما موجود است و از دیگر درختان جز اراك، درخت دیگری در آنجا به عمل نمی‌آید (ص 5). خرماهای ارزان قیمت از شهر اوجله (همو، 5-6) و دیگر شهرهای داخلی، به خصوص جبل اخضر و نیز گوشت، میوه و عسل (EI2) به آنجا می‌آوردند. گفته شده است كه در این شهر پوشش و سقف بناها به جای چوب از گل و آجر و در برخی از آنها از سنگ است و این به علت بادهای تندی است كه بیشتر اوقات در آنجا می‌وزد (ابن حوقل، همانجا؛ ابوعبید، 5). پس از آنكه بربرها و افریقاییان در سرزمین مصر ساكن شدند، گروهی از آنان كه «لواته» نام داشتند، شهر اجدابیه را برای اقامت برگزیدند (یعقوبی، تاریخ، 1 / 190). از این رو به گفتۀ ‌ابن رسته بیشتر ساكنان آن از اقوام بربر: زناره، واهله، مسوسه، سوه، تحلاله و وجدانه هستند (ص 344). 
در 22 ق / 643 م عمروبن عاص، برقه و به دنبال آن اجدابیه را گشود و پس از آن بسیاری از بربرها اسلام آوردند (یاقوت، 1 / 132؛ بستانی، 7 / 82). سپس بجز اقوام بربر، شماری از قبایل عرب مانند: ‌ازد، ‌لخم، صدیف و جز آنها در آنجا سكنى گزیدند (EI2). 
در 361 ق / 972 م المعزالدین الله، یوسف بلكین بن زیری صنهاجی حمیری را به فرمانروایی شهرهای افریقا منصوب كرد، ولی چند شهر ازجمله اجدابیه را مستثنی نمود (ابن اثیر، 8 / 620). پس از مرگ المعز چون پسرش عزیز به خلافت نشست، اجدابیه و دو شهر دیگر را بر وسعت قلمرو یوسف بلكین افزود و یوسف نیز از سوی خود عاملانی بر این شهرها گماشت (همو، 8 / 665). 
این شهر تا سدۀ‌ 4 ق / 10 م مركز مهم نظامی و بازار تجارت بود، ولی پس از جنگهای بنی هلال و بنی سلیم وگسترش آن به غرب، در سدۀ 5 ق / 11 م كم‌كم اهمیت دوران گذشتۀ خود را از دست داد (بستانی، همانجا).
ابن رسته به وجود یك قلعه، مسجد جامع و بازارهای دایر آنجا اشاره دارد (نک‍ : همانجا) و ابوعبید بكری (د 487 ق / 1094 م) از گرمابه‌ها و مهمانخانه‌های بسیار و بازار پررونق آن یاد كرده است (نک‍ : همانجا). به دستور امیر فاطمی، ابوالقاسم موسوم به قائم (العبیدی) بن عبیدالله (قائم بن مهدی)، مسجد زیبایی در آنجا ساخته شد كه اكنون خراب و به نام قصر هانی معروف است (همانجا؛ سامی، 1 / 781). عبدری، عیاشی، و ورثلانی، جهانگردانی كه از این شهر گذشته‌اند، آنجا را شهری ویران تعریف می‌كنند كه مدتی از ویرانی آن گذشته و فاقد گیاه و رستنی بوده، و از بناهای آنها تنها آثاری برجای مانده بود است (EI2). 
به نوشتۀ ادریسی نیز در زمان وی (سدۀ 6 ق / 12 م) این شهر در نهایت ضعف و خرابی بوده است (1 / 310). اجدابیه در زمان اشغال عثمانیها و استعمار ایتالیا منزلگاهی برای مسافران بین بن غازی و مسراته بوده است (بستانی، همانجا).
اجدابیه در جریان جنگ جهانی دوم (1942 م) میدان كارزار بین ارتش آلمان به فرماندهی مارشال رمل و نیروهای انگلستان بود (WNGD, 17؛ بستانی، 7 / 82-83).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، لیدن، 1938 م؛ ابن رسته، احمد، ‌الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891 م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، المغرب فی ذكر بلاد افریقیة و المغرب، بغداد، مكتبة المثنی؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ بستانی؛ ‌دانشنامه؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق؛ گونیلی، حسین، جغرافیای ممالك اسلامی (قارۀ افریقا، لیبی)‌، تهران، 1342 ش؛ گیتاشناسی كشورها، تهران، گیتاشناسی، شم‍ 154؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، 1361 ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، نجف، 1337 ق / 1918 م؛ همو، تاریخ، بیروت، 1972 م؛ نیز:

EI2, WNGD.

ابوالحسن دیانت