اپشیر مصطفی پاشا

اَپشیرْ مُصطَفى پاشا (مق‍ ‍1065 ق / 1655 م)، از سرداران برجستۀ امپراتوری عثمانی و صدراعظم سلطان محمد چهارم. از زادگاه و تاریخ تولد او آگاهی دقیقی در دست نیست، اما با توجه به اینكه گفته شده هنگام اعدام در حدود 50 سال داشته (عطا، 2 / 66؛ عثمان‌زاده، 100)، می‌توان حدس زد كه در حدود 1015 ق به دنیا آمده است. برخی از مآخذ او را از خویشاوندان آبازه محمدپاشا جلالی (ه‍ م)، سردار و دولتمرد معروف عثمانی (اولیا چلبی، 1 / 280؛ عثمان‌زاده، 99؛ عطا، 2 / 65) و حتی خواهرزاده (نعیما، 2 / 302، 5 / 197؛ ثریا، 166) و یا پسر عم او (اوزون چارشیلی، III(2) / 408) دانسته‌اند.
اپشیر نزد آبازه محمد پاشا تربیت یافت و با وساطت او به مقام سنجاق بیگی طرسوس منصوب شد (نعیما، 5 / 197) و در 1043 ق، پس از مرگ آبازه محمد از جانب مصطفی كمانكش (قره مصطفی)، صدراعظم وقت عثمانی، به دربار معرفی شد و نخست به درجۀ امیرآخوری ثانی و سپس در 1048 ق / 1638 م، هنگام بازگشت از لشكركشی بغداد به درجۀ امیرآخوری اول ارتقا یافت (عطا، ثریا، اوزون چارشیلی، همانجاها). 
اپشیر مصطفی پاشا از 1050 ق تا پایان عمر در مقامهای گوناگون، ‌از جمله بیگلربیگی ایالت بودین، سیبلستر، ولایت روم ایلی، مرعشی، وان، موصل، قونیه، قره‌مان، شام، حلب و سیواس خدمت كرد (اولیا چلبی، 1 / 281؛ نعیما، 4 / 73؛ ثریا، عثمان‌زاده، همانجاها)‌. او در 1056 ق مأمور سركوب دروزیهای سوریه شد، اما ناكام ماند و در پی گرفتن انتقام بود كه از سوی دولت مركزی مأمور دفع فتنۀ علی پاشا والی سیواس شد (اوزون چارشیلی، همانجا) .
در آناتولی، اپشیر با جانبداری از قیام جلالیها و برگرداندن برخی از سركردگان سپاه عثمانی به مقامهای پشین خود، محبوبیت بسیاری به دست آورد. از سوی دیگر در مدتی كه او در این منطقه به سر می‌برد، به بهانه‌های گوناگون بر آن شد تا مناسبات دوستانۀ ایران و عثمانی را كه به دنبال پیمان صلحی در حكومت سلطان مراد چهارم پدید‌‌آمده بود، برهم زند (اولیاچلبی، 4 / 297).
در 1064 ق چون صدراعظم درویش محمد پاشا به بیماری درمان‌ناپذیری گرفتار شد و دربار عثمانی درصدد یافتن جانشینی برای وی برآمد، اپشیر مصطفی در زمرۀ نامزدی‌های این مقام بود. سرانجام دولتمردان دربار عثمانی به سفارش شیخ‌الاسلام ابوسعید افندی و به سبب بیم از عصیان اپشیر، دربارۀ صدارت وی به توافق رسیدند و در ذیحجۀ همین سال با فرستادن مهر همایون به حلب از اپشیر خواسته شد كه برای تصدی این مقام بی‌درنگ به استانبول بازگردد (همو، 1 / 279-280؛ منجم‌باشی، 3 / 707؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 273-274؛ عثمان‌زاده، 100؛ ثریا، همانجا؛ هامر پورگشتال، 10 / 234 و بعد). 
اپشیر كه از دسیسه‌های دولتمردان عثمانی نسبت به خود آگاهی داشت، به بهانۀ وجود ناآرامیها در آناتولی و سرحد ایران، از آمدن به استانبول خوددای ورزید (اولیا چلبی، 4 / 297؛ اوزون چارشیلی، III(2) / 409). این امر و نیز شایعۀ عصیان اپشیر سبب شد تا مخالفان او در پایتخت سلطان را به عزل و باز پس گرفتن مهر همایون از وی برانگیزند كه بی‌نتیجه ماند (همانجا). سرانجام دربار عثمانی برای جلب اعتماد او، امان نامه‌ای همراه با هدایا و خلعتهای گرانبها برای وی فرستاد و اپشیر 5 ماه پس از انتصاب به صدارت در ربیع‌الآخر 1065 طی مراسم باشكوفی وارد استانبول شد و رسماً به مسند صدارت نشست؛ سپس با عایشه، دختر سلطان ابراهیم متوفی ازدواج كرد (همانجا؛ هامر پورگشتال، همانجاها)، اما رفتار باغیگرانۀ اپشیر مصطفی در مدت امارت و نیز شدت عمل در دوران كوتاه صدارت، ناخشنودی ینی‌چریها را فراهم آورد، چنانكه به شورش بزرگی در استانبول منجر شد و سرانجام به گرفتاری و اعدام اپشیر انجامید (همو، 10 / 247- 248). پس از اعدام، جنازۀ او را در كنار آرامگاه حامی وی، قره مصطفی پاشا در چارشی قاپو، به خاك سپردند (اوزون چارشیلی، همانجا). مسجد و مدرسه‌ای در محلۀ جدید شهر حلب، دارای تاریخ شوال 1064 (همو، III(2) / 410) و كاروانسرایی در همان شهر از آثار خیریۀ اوست (ثریا، 166).

مآخذ

 اولیاچلبی، سیاحت نامه، استانبول، 1314 ق؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذكرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308 ق؛ عثمان‌زادۀ تائب، احمد، حدیقة الوزراء، فرایبورگ، 1969 م؛ عطا، طیارزاده احمد، تاریخ، استانبول، 1291 ق؛ منجم‌باشی، احمد، صحائف الاخبار، ترجمۀ احمد ندیم، استانبول، 1285 ق؛ نعیما، مصطفی، تاریخ، استانبول، 1282 ق؛ هامرپورگشتال، یوزف، دولت عثمانیه تاریخی، ترجمۀ محمد عطا، استانبول، 1335 ق؛ نیز: 

Uzunçarsili, I. H., Osmanlt tarihi, Ankara, 1982.

یحیی كلانتری