ابوقتاده

اَبوقَتاده، حارث بن رِبعی بن رافع انصاری (د 54 ق / 674 م)، از بنی سلمة بن سعد، یكی از بزرگان انصار و اصحاب پیامبر (ص). دربارۀ نام او اختلاف است، برخی آن را نعمان یا عمرو ضبط كرده‌اند. نسب پدرش را به صورت ربعی بن بلدمة (یا تلذمة) بن خناس بن سنان بن عبید بن عدی بن غُنْم بن كعب بن سلمه نیز آورده‌اند (خلیفه، الطبقات، 1 / 224؛ ابن حبان، 69). برخی سال درگذشت او را 38 ق (ابن سعد، 6 / 9؛ خطیب، 1 / 161) و برخی دیگر 40 ق نوشته‌اند و نیز گفته‌اند كه وی در كوفه وفات یافت و حضرت علی (ع) بر او نماز گزارد (ابن اثیر، الكامل، 3 / 500)، اما قول به وفات او در مدینه مشهورتر است (نك‍ : حاكم، 3 / 480).
ابوقتاده یكی از سواران رشید لشكر پیامبر (ص) بوده كه به «فارِسُ رسول الله» شهرت یافته بود (ابن‌اثیر، اسدالغابة، 5 / 274؛ ابن حجر، الاصابة، 4 / 158). روایت شده كه رسول اكرم (ص) در غزوۀ غابه كه ابوقتاده، مسعده را به انتقام خون مُحرِز بن نَضْله به قتل آورد، او را بهترین سواران خود خواند (واقدی، 2 / 762؛ ابن‌سعد، 2(1) / 58، 61؛ طبری، 2 / 600). ابوقتاده در اغلب غزوات و سرایا شركت داشته، اما حضور او در جنگ بدر مورد اختلاف است. ابن اثیر ضمن اشاره به این اختلاف‌نظر، معتقد است كه وی در تمام جنگهای پیامبر (ص)، ازجمله غزوۀ بدر، همراه پیامبر اسلام (ص) بوده است (همانجا). طبرانی نیز روایت كرده، در شبی كه فردایش جنگ بدر روی داد، ابوقتاده نگهبان و پاسدار پیامبر اكرم (ص) بوده است (هیثمی، 9 / 319). بجز جنگ بدر، در اینكه وی در غزوۀ اُحد و جنگهای بعد از آن در ركاب حضرت بوده است، اتفاق نظر وجود دارد (نك‍ : ابن كثیر، 8 / 68؛ ابن حجر، همانجا)؛ حتی گفته‌اند چون در جنگ احد از اندوه شدید پیامبر (ص) به سبب رفتار و اعمال دشمنان و مثله كردن شهدای اسلام ناخشنود شده و خواست قریش را ناسزا گوید، حضرت او را از این كار منع كرد و به آرامش و بردباری فرمان داد (واقدی، 1 / 290-291).
ابوقتاده در جنگها غالباً از سواران لشكر بوده (نك‍ : همو، 1 / 384- 385، 404-405، جم‍‌ ) و گاه فرماندهی گروه را عهده‌دار بوده است (همو، 2 / 777- 778). در سال 4 هجرت، از سوی پیامبر (ص) به همراه 4 سوار دیگر مأمور از میان برداشتن ابورافع سلام بن ابی‌الحقیق گردید كه گروهی از قبیلۀ غطفان و اعراب همجوار را با تعیین پاداشهای بزرگ برای جنگ با آن حضرت تحریك می‌كرد، ابوقتاده این مأمورت را با موفقیت انجام داد (همو، 1 / 391- 394؛ ابن هشام، 3 / 287).
ابوقتاده پس از وفات رسول اكرم (ص) در جریان قتل مالك بن نویره در سپاه خالد بن ولید بود و چون تعدی و تجاوز خالد را باور داشت، نزد ابوبكر رفته، سوگند یاد كرد كه دیگر زیر پرچم خالد به جنگ و جهاد نخواهد رفت (یعقوبی، 2 / 131-132؛ بلاذری، فتوح، 98؛ طبری، 3 / 280) و این موضع‌گیری وی در كتب كلامی امامیه چون الشافی سید مرتضی (4 / 165) مورد توجه قرار گرفته است. روایت شده كه ابوقتاده در فتح ایران به روزگار عمر نقش مهمی داشته است (نك‍ : ذهبی، 2 / 452). در دوران خلافت حضرت علی (ع) وی در جنگهای جمل و صفین در ركاب آن حضرت بود (ابن حجر، همان، 4 / 159) و در جریان جمل به هنگام ورود حضرت به بصره در شمار سواران همراه وی بود (مسعودی، 2 / 359-360). در جنگ با خوارج نیز ابوقتاده از سران لشكر حضرت بود و فرماندهی افراد پیاده را برعهده داشت (بلاذری، انساب، 2 / 371؛ دینوری، 210؛ خطیب، 1 / 159-160). وی چندی نیز در زمان آن حضرت بر ولایت مكه بود (خلیفه، تاریخ، 1 / 232؛ فاكهی 163).
ابوقتاده جز شخص پیامبر (ص) از معاذ و عمر بن خطاب نیز روایت كرده است و انس بن مالك، سعید بن مسیب، عطاء بن یسار، علی بن رباح، عبدالله بن رباح و عده‌ای دیگر، از جمله پسرانش ثابت و عبدالله از او روایت كرده‌اند (ذهبی، 2 / 449؛ ابن‌حجر، تهذیب، 12 / 204). احادیث بسیاری از او در كتب حدیث چون صحاح سته (نك‍ : مزی، 9 / 240-272) و مسند احمد بن حنبل (5 / 295-311) نقل شده است. ابوقتاده در 70 سالگی چشم از جهان فروبست (واقدی، 2 / 545).

مآخذ

ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة، قاهره، 1280 ق؛ همو، الكامل؛ ابن‌حبان، محمد، تاریخ الصحابة، به كوشش بوران ضناوی، بیروت، 1988 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، قاهره، 1328 ق؛ همو، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1327 ق؛ ابن سعد، ‌محمد، الطبقات الكبیر، لیدن، 1904- 1918 م؛ ابن كثیر، البدایة؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1375 ق / 1955 م؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ق؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به كوشش محمدباقر محمودی، بیروت، 1394 ق / 1974 م؛ همو، فتوح البلدان، به كوشش دخویه، لیدن، 1866 م؛ حاكم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرك، حیدرآباد دكن، 1334 ق؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1967 م؛ همو، الطبقات، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1966 م؛ دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، به كوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قاهره، 1960 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی، به كوشش عبدالزهرا خطیب، تهران، 1407 ‌ق؛ طبری، تاریخ؛ فاكهی، محمد بن اسحاق، المنتقی ‌فی اخبار ام القری، به كوشش ووستنفلد، لیدن، 1859 م؛ مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تحفة الاشراف، بمبئی، 1397 ق / 1977 م؛ مسعودی، مروج الذهب، ‌بیروت، 1385 ق / 1966 م؛ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م؛ هیثمی، علی بن ابی‌بكر، مجمع الزوائد، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م.

ابوالحسن دیانت