حاجت، نماز

حاجَت، نَماز، منسکی فردی و مستحب، رایج در میان عموم مسلمانان، به‌ویژه شیعیان به منظور حاجت‌خواهی از خداوند؛ این خواسته بیشتر بعد از نمازی خاص طلب می‌شود. در روایات اسلامی، برای نماز حاجت آدابی از قول بزرگان دین نقل شده، و تنوع روایات به پدید آمدن گونه‌های مختلفی از منسک انجامیده است که در کیفیت نماز و حاجت‌خواهی، یا عبادات پیشین و پسین آن با هم تمایز دارند.
ممکن است حاجت، هر یک از مصالح دنیوی یا اخروی باشد (ابن ماجه، 1 / 441)، مانند رفع گرسنگی (کلینی، 3 / 475)، دفع شرّ ظالم (طوسی، مصباح ... ، 423-424)، رفع اندوه (مجلسی، 88 / 341)، یا عافیت و رستگاری (طوسی، حسن، 2 / 446- 448). به همین ترتیب ممکن است منسک، به انگیزۀ حاجت‌خواهی برای غیر برپا شود، همچون اعضای خانواده و دوستان (یحیی بن سعید، 115)، یا حتى رفع گرفتاریهای عموم (کفعمی، 325). تنها شرط است خواهشی نامشروع چون قطع رحم، طلب نشود (طبرسی، 340). زمان برپایی منسک نیز همواره وقت درماندگی و نیازی خاص نیست؛ بلکه به جای آوردن برخی گونه‌هایش گاه چونان برنامه‌ای زمانمند برای طول هفته، ماه، سال و حتى حداقل یک‌بار در طول عمر توصیه شده است (ابن ماجه، 1 / 443). در میان اعمال مختلف این منسک، نماز جایگاهی ویژه دارد و از همین رو در سنت اسلامی اصل منسک چونان یک سنخ نماز شناخته شده است. در نماز نیز، معمولاً تکرار ذکر یا سوره‌ای خاص، جایگاه بنیادی دارد.
از میان گونه‌های فراوان نماز حاجت، به‌عنوان دو نمونۀ شناخته‌تر در میان شیعیان و عامه، می‌توان به‌ترتیب نماز حاجت منتسب به امام صادق(ع)، و نماز حاجت یاد شده در حدیث عبدالله بن ابی اوفى و منتسب به پیامبر(ص) را یاد کرد (نک‍ : کلینی، 3 / 476-477؛ ترمذی، 1 / 297- 298). گذشته از اختلافات جزئی، در این هر دو روایت سخن از آن است که پیشوایی دینی به یک درماندۀ پناهجو گزاردن نمازی خاص با آدابی پیشینی و دعایی در پایان آموزش می‌دهد و وی را به برآمدن حاجتش با مراعات این آداب، امیدوار می‌کند.
نماز حاجت به‌ویژه نزد شیعیان دارای انواع بسیار است (طوسی، تهذیب ... ، 3 / 184) و منشأ این کثرت، روایات مختلف است (صاحب‌جواهر، 12 / 176).
گرچه به‌طورکلی گزاردن چند رکعت نماز و طلب حاجتی ساده و بی‌تکلف نیز به تنهایی کافی دانسته شده است (کلینی، 3 / 478، شم‍ 5، نیـز ص 479، شم‍ 9، 10)، معمـولاً آداب مفصلـی مشتمل بر رفتارهایی مقدماتی، نماز، دعا و عباداتی پایانی برای آن آورده‌اند.
رفتارهای مقدماتی، آدابی برای آماده‌سازی است که از دو سنخ‌اند: یک دسته نظافتهایی شرعی همچون غسل (ابوالصلاح، 135) و وضو (ترمذی، همانجا) هستند. اهمیت نظافت پیش از عمل تا بدانجا ست که حتى در آن قبیل نماز حاجتها که سخن از غسل نرفته، تأکید بر «نیکو وضو ساختن»، چشمگیر است (همانجا). دستۀ دوم از رفتارهای مقدماتی، عبادی صرف‌اند. مهم‌ترین و مشهورترین این رفتارها حداقل 3 روز پی‌در‌پی روزه گرفتن است (ابن براج، 1 / 150). عبادت مقدماتی دیگر، صدقه است (ابن بابویه، من لا یحضر ... ، 1 / 558)، که گاه برای آن مقادیری نیز مشخص کرده‌اند (ابن طاووس، المجتنى، 53؛ نزهة ... ، 51؛ علامۀ حلی، تذکرة ... ، 2 / 293). گفتن برخی اذکار، و استغفار از گناهان هم در طول این دورۀ آمادگی توصیه می‌شود (مجلسی، 97 / 425)؛ چه، در این باور، گناهان فرد، مهم‌ترین سبب منع حاجات وی هستند (مفید، المقنعة، 223؛ نیز شعرانی، 110).
مرحلۀ دوم منسک، برپاداشتن 2 تا 4 (مثلاً کلینی، 3 / 478؛ نووی، روضة ... ، 1 / 436) و در روایاتی 12 رکعت نماز است (عراقی، 1 / 160)؛ تنها در یک مورد استثنایی، از به‌جا آوردن منسک بدون خواندن نماز مستحبی، و با اکتفا به نماز جمعه سخن رفته است (طوسی، مصباح، 341؛ مجلسی، 87 / 47). آداب یادشده برای این نماز، بسیار است. در برخی روایات، از برهنه کردن زانوان، و چهره به خاک مالیدن (کلینی، 3 / 477؛ ابن طاووس، جمال ... ، 213)، یا کارهایی از این قبیل برای نشان دادن خضوع و خشوع خویش در درگاه الٰهی سخن می‌رود. آرایش ظاهری بدن هم شایان توجه است. در بسیاری اشکال نماز، تنی آراسته با لباس نو یا خوشبو با عطر (همانجاها؛ نیز ابن بابویه، همان، 1 / 556)، ضروری دانسته شده است.
اذکار مختلف و سوره‌های قرآن کریم، به‌ویژه تکرار فراوان آنها در این نماز جایگاهی خاص و کاملاً متفاوت با نمازهای روزانه دارد. در بیشتر انواع آن سورۀ توحید دارای نقشی محوری است و بر ضرورت تکرار آن‌ گاه از ده تا هزاربار تأکید می‌شود (برای نمونه، نک‍ : کلینی، 3 / 477؛ فقه الرضا، 151؛ نیز احمدبن‌حنبل، 4 / 122؛ ابن بابویه، من لا یحضر، 1 / 562). گاه بر قرائت سورۀ کافرون ( فقه الرضا، همانجا)، قدر (طوسی، همان، 258)، مُعوَّذَتین (غزالی، احیاء ... ، 1 / 199)، و گاه سورۀ انعام (ابن طاووس، المجتنى، 105) هم تأکید می‌رود (برای برخی ادعیۀ قرآنی در قیام و قنوت، مثلاً نک‍ : طبرسی، 334).
در بسیاری روایات، مکانی نیز برای اقامۀ نماز توصیه می‌شود که طیف وسیعی را دربر می‌گیرند: گاه در نقاط مختلف خانه (کلینی، 3 / 478؛ مفید، همان، 220؛ ابن بابویه، همان، 1 / 556)، یا مکانهای غیر مسقف (ابن طاووس، جمال، 210)، و گاه نیز اماکن مقدس همچون مسجد (کلینی،3 / 475). از میان مساجد نیز اقامۀ آن مثلاً میان مرقد و منبر پیامبر(ص) در مسجد مدینه (همو، 3 / 473)، یا برخی مساجد کوفه (حرعاملی، 5 / 265؛ مجلسی، 97 / 425) افضل دانسته شده است (قس: صنعانی، 3 / 49؛ کلینی، همانجا). تقیه به زمان اقامۀ نماز نیز در هر دو حالت اثباتی و سلبی در روایات نمونه دارد (ابن ماجه، 1 / 441؛ کلینی، همانجا؛ طوسی، تهذیب، 1 / 117؛ مجلسی، 97 / 425).
با پایان یافتن نماز، رکن سوم این منسک، با تفاوتهایی جزئی در گونه‌های مختلف آغاز می‌گردد: دعایی برای طلب حاجت. گرچه دعایی ساده و برآمده از دل خود دعاگر نیز کافی دانسته می‌شود (صنعانی، همانجا)، آموزشهای متنوعی نیز در این باره رسیده است که معمولاً دربردارندۀ 4 مرحلۀ اصلی‌اند: مدح و ثنای خداوند، توسل، شکایت و عرض حال، و به زبان آوردن حاجت.
برخی دعاهای مذکور برای نماز حاجت، خود به تنهایی مشهور و دارای اهمیت‌اند، همچون دعای «یا من اظهر الجمیل» (حر عاملی، 8 / 57؛ قس: شیخ بهایی، 147)، یا دعای «لا الٰه الا اللّٰه الحلیم الکریم ... » (نووی، الاذکار، 184؛ قس: قمی، ذیل «تعقیب نماز ظهر»). برخی از این دعاها نیز بدان شهرت و رواج داشته‌اند که در مناسک دیگر به‌کار می‌روند؛ از‌جمله می‌توان به دعای رفع مصحف اشاره کرد (نک‍ : طبرسی، 326) که در بخشی از مراسم احیای شب قدر هم هست (قمی، ضمن «اعمال مشترکۀ شب قدر»؛ نیز نک‍ : مهروش، 148). اینکه فرد بعد از دعا قسم بخورد که چون حاجت‌روا شود، کاری خیر انجام دهد (طوسی، همان، 3 / 182-183)، یا نماز شکر به‌جای آورد (سلار، 84)، از آداب تکمیلی آن است.
در پی‌جویی ریشه‌های این منسک، نخست باید به منابع بنیادین فرهنگ اسلامی توجه کرد. قرآن کریم به صراحت از نماز حاجت نمی‌گوید، ولی می‌توان برخی اشاراتش را پشتوانۀ اثربخشی آن دانست. برای نمونه، آن‌گاه که به یاری جستن از خدا فرد را به صبر و نماز می‌خواند (بقره / 2 / 45)، نماز چونان راهی برای مددجویی شناسانده می‌شود. برخی روایات با تفسیر صبر در این آیه به روزه (ابن بابویه، من لا یحضر، 2 / 76)، زمینۀ دلالت بیشتر آن بر مناسک نماز حاجت، و روزه و نماز مندرج در آن را فراهم ساخته‌اند (نک‍ : مقدس اردبیلی، 128). افزون بر قرآن کریم، در روایات اسلامی نیز جدا از انتساب برخی گونه‌های نماز حاجت به خود پیامبر(ص)، شواهدی هم از مبادرت ایشان به گزاردن این نماز ارائه شده است (ابن ابی الحدید، 14 / 86-87).
برپایۀ برخی روایات، با نماز حاجت بود که صالح بن نبی(ع) برای قومش از دل کوه ناقه بیرون آورد (ابن اثیر، 1 / 90)؛ همچنان که برخی پیامبران پیشین دیگر نیز همچون ذی‌الکفل (ابن طاووس، سعد ... ، 240-241) یا یوسف(ع) (عیاشی، 2 / 199) با آن حاجت‌روا شدند.
شواهد متعددی برای رواج این نماز در میان مسلمانان وجود دارد، چنان‌که غزالی در آثار خویش بر تأثیر این نماز در تهذیب نفس و ضرورت مداومت بر آن در ایامی از هفته توصیه می‌کند ( سر ... ، 61، احیاء، 1 / 199). همچنین برخورداری برخی نمونه‌های آن از نامهای خاص و جداگانه، به‌خوبی حکایت‌گر میزان رواج آنها، و پیش رفتنشان تا مرز تبدیل به آیینهایی مستقل است. از این میان، می‌توان به نماز فرج، نماز تظلم، نماز پدر برای فرزند، نماز ادای دین، نماز گرسنه، و جز آنها اشاره کرد (نک‍ : طبرسی، 325 بب‍‌ ).
پابه‌پای رواج این منسک در فرهنگ اسلامی، بحث فقهی نیز دربارۀ آن به‌ویژه در میان شیعیان گسترش یافته است. فقیهان شیعه افزون بر اجماع بر استحباب نماز حاجت (علامۀ حلی، منتهی ... ، 1 / 362؛ قس: فتاوی ... ، 8 / 160-161)، در عمل به گونه‌های یادشده در روایات ضعیف نیز اشکالی ندیده‌اند (محقق حلی، 2 / 374). آنها به اجماع، غسل آن را نیز چونان عملی مستحب مورد تأکید قرار داده‌اند (فاضل هندی، 1 / 156-157؛ نیز نک‍ : مفید، الاشراف، 17؛ علامۀ حلی، همان، 2 / 147؛ خوانساری، 1 / 45).
از دیگر بحثهای فقهی مرتبط با این منسک، فروع مطرح دربارۀ نیت نماز است (همدانی، 103؛ نراقی، 52-53). وجوه تمایز نماز حاجت از نمازهای واجب، موضوع دیگری است؛ مثلاً جواز قرائتِ بخشی از یک سورۀ قرآن کریم در آن به جای کل سوره (صاحب‌جواهر، 12 / 177- 178)، یا قرائت قرآن در رکوع و سجود نماز (ابن بابویه، الخصال، 358؛ حرعاملی، 6 / 247).
تنوع روایات نماز حاجت، بدان انجامیده است که برخی محدثان، آثاری مستقل را به گردآوری این روایات و داوری دربارۀ آن اختصاص دهند. از‌جمله، می‌توان به کتاب صلاة الحوائج، تألیف محمد بن مسعود عیاشی (نجاشی، 352)، و صلاة الحاجات، تألیف محمد ابن بابویه (ابن‌شهرآشوب، 146-147) اشاره کرد.

مآخذ

ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1379ق / 1959م؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، 1403ق / 1362ش؛ همو، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین؛ ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، 1406ق؛ ابن شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، 1380ق / 1961م؛ ابن طاووس، علی، جمال الاسبوع، به کوشش جواد قیومی، قم، 1371ش؛ همو، سعد السعود، قم، 1363ش؛ همو، المجتنى، به کوشش صفاءالدین بصری، مشهد، 1412ق؛ ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر؛ ابوالصلاح حلبی، تقی، الکافی، به کوشش رضا استادی، اصفهان، 1403ق؛ احمد بن حنبل، مسند، بیروت، دارصادر؛ ترمذی، محمد، سنن، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، 1403ق / 1983م؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، قم، 1414ق؛ خوانساری، حسین، مشارق الشموس، چ سنگی، قم، آل البیت؛ سلار دیلمی، ابویعلى، المراسم العلویة، به کوشش محسن حسینی امینی، قم، 1414ق؛ شعرانی، عبدالوهاب، العهود المحمدیة، قاهره، 1393ق / 1973م؛ شیخ بهایی، محمد، مفتاح الفلاح، بیروت، اعلمی؛ صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، 1365ق؛ صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، 1403ق؛ طبرسی، حسن، مکارم الاخلاق، قم، 1392ق / 1972م؛ طوسی، حسن، مختصر الاحکام، به کوشش انیس بن محمد اندونوسی، مدینه، 1415ق؛ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، 1390ق؛ همو، مصباح المتهجد، بیروت، 1411ق / 1991م؛ عراقی، عبدالرحیم، المغنی، به کوشش اشرف عبدالمقصود، ریاض، 1415ق / 1995م؛ علامۀ حلی، حسن، تذکرة الفقهاء، قم، 1414ق؛ همو، منتهی المطلب، چ سنگی، ایران؛ عیاشی، محمد، التفسیر، تهران، اسلامیه؛ غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه؛ همو، سر العالمین، به کوشش محمد مصطفى ابوالعلا، قاهره، مکتبة جندی؛ فاضل هندی، محمد، کشف اللثـام، قم، 1416ق؛ فتـاوی اللجنة الدائمة للبحـوث العلمیة و الافتاء، بـه کـوشش احمد دویش، ریاض، 1417ق / 1996م؛ فقه الرضا(ع)، مشهد، 1406ق؛ قرآن کریم؛ قمی، عباس، مفاتیح الجنان، مشهد، 1380ش؛ کفعمی، ابراهیم، البلد الامین، چ سنگی، ایران؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، 1363ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق / 1983م؛ محقق حلی، جعفر، المعتبر، قم، 1364ش؛ مفید، محمد، الاشراف، بیروت، 1414ق / 1993م؛ همو، المقنعة، قم، 1410ق؛ مقدس اردبیلی، احمد، زبدة البیان، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، مرتضوی؛ مهروش، فرهنگ، «تاریخ مراسم احیاء»، تاریخ پژوهشی، مشهد، 1389ش، س 12، شم‍ 42-43؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1416ق؛ نراقی، احمد، مستند الشیعة، قم، 1415ق؛ نزهة الناظر، منسوب به یحیی بن سعید حلی، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، 1386ق؛ نووی، یحیى، الاذکار، بیروت، 1414ق / 1994م؛ همو، روضة الطالبین، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ همدانی، رضا، مصباح الفقیه، چ سنگی، تهران، صدر؛ یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرائع، به کوشش جعفر سبحانی و دیگران، قم، 1405ق.

فرهنگ مهروش