حاجری

حاجِری، حسام‌الدین ابویحیى عیسی بن سنجر بن بهرام اربلی (582-632 ق / 1186-1234م)، شاعر و نویسندۀ عصر ایوبی. کنیۀ وی را ابوالفضل نیز گفته‌اند (ابن‌شعار، 5 / 479؛ ابن تغری ـ بردی، 6 / 290؛ ضیف، 390).
از زندگی وی همین قدر می‌دانیم که در اربل متولد شد و همان‌جا پرورش یافت و اجدادش از سپاهیان ترک بودند (ابن خلکان، 3 / 501، 504؛ ابن تغری بردی، همانجا؛ محمدحسین، 296). لقب او حاجری منسوب است به شهری به نام حاجر، و چون شاعر در سروده‌های خود بسیار از این شهر یاد کرده، بدین نام خوانده شده است (مثلاً نک‍ : ص 53، 55، 74، 79، 80، 83، 85، 87، 90، جم‍‌ ).
ابن خلکان از دوستی خود و برادرش ضیاءالدین با حاجری یاد کرده است (3 / 502). همو نقل می‌کند که حاجری دوبیتیهای بسیاری برای وی خوانده است و نیز در 619 ق / 1222م، آن زمان که شاعر در موصل به‌سر می‌برده، نامه‌ای برای ضیاءالدین در اربل نوشته و چند بیتی در فراق او سروده است (3 / 503؛ ابن‌کثیر، 13 / 122).
به نوشتۀ منابع، حاجری به فرمان مظفرالدین ابوسعید کوکبری (حک‍ 586-630 ق / 1190-1233م) به زندان افکنده شد و مدتی در قلعۀ خفتیدگان (کرخینی؛ نک‍ : یونینی، 1 / 113) به‌سر برد؛ سپس به قلعه‌ای دیگر در اربل فرستاده شد و تا 626 ق که ابن‌خلکان اربل را ترک کرد، وی همچنان در زندان بود (ابن عماد، 5 / 157؛ ابن خلکان، همانجا). سبب به زندان افتادن وی مشخص نیست، اما احتمال داده‌اند که شاعر به دلیل سرودن غزلهای فاحش مذکر به زندان افکنده شده باشد (یونینی، 1 / 111-113؛ محمدحسین، 294). برخی منابع معاصر نیز گفته‌اند شاید امیر رکن‌الدین احمد قرطای ــ که دیوان حاجری با مدح وی آغاز می‌شود ــ زمینۀ زندانی شدن وی را فراهم آورده باشد (ضیف، همانجا).
او پس از رهایی از زندان در حالی‌که لباس صوفیانه بر تن کرد و شیوه‌ای عارفانه پیش گرفت، به خدمت امیر مظفرالدین درآمد (محمدحسین، همانجا). احتمال می‌رود سبب رهایی وی از زندان همین تغییر شیوه در زندگی بوده که جلب رضایت ملک مظفر را به دنبال داشته است (ابن‌شعار، همانجا؛ فروخ، 3 / 526).
مرگ ملک مظفر سبب شد تا شاعر اربل را ترک گوید، لیکن بار دیگر در زمان مستنصر باللٰه (حک‍ 588-640 ق / 1192-1242م) بدانجا مراجعت کرد. در آن زمان اربل تحت فرماندهی ابوالفضائل باتکین از غلامان مستنصر باللٰه بود. در همین زمان حاجری توسط شخصی ناشناخته به قتل رسید. ابن شعار موصلی (د 654 ق / 1256م) ضمن ارائۀ شرح حالی از حاجری در قلائد الجمان (نک‍ : 5 / 480-486)، می‌گوید او را در اربل ملاقات کرده و گویا شاعر برای وی اشعاری سروده بوده است، که در دیوانش موجود نیستند.

شعر

حاجری را شاعری صاحب سبک دانسته‌اند که شعرش سرشار از لطافت و انسجام و معانی نیک است (ابن‌خلکان، 3 / 501؛ فروخ، همانجا). واژه‌های به‌کاررفته در سروده‌های او غالباً فصیح و از ساختاری ساده برخوردارند؛ با این همه، تعبیرات عامیانه نیز در آنها دیده می‌شود. وی ظاهراً از مدح پرهیز کرده، جز در مدحیه‌ای که به سبب زدودن کینه از امیر رکن‌الدین احمد (؟) سروده و دیوانش را با آن آغاز کرده است (نک‍ : همو، 3 / 527؛ ضیف، 390). نیز قصیده‌ای بدیع در وصف اندوه فراق دارد که در زمرۀ بهترین قصاید به شمار رفته است (همو، 392).
دیوان حاجری با عنوان بلبل الغرام الکاشف عن لثام الانسجام چند بار ازجمله در 1280ق، نیز در 1305ق در قاهره به کوشش عمر محمد خوجا، و در 1988م به کوشش خالد جبر و عاطف کنعان منتشر شد. این دیوان مشتمل بر 7 باب و در زمینه‌های مدح، غزل، حبسیات، مخمسات، هجا، موالیا و دوبیتی است که بخش عمدۀ آن بـه غزل ــ به‌ویـژه غـزل مذکر ــ اختصاص دارد (نک‍ : ص 94، 102؛ فروخ، همانجا؛ زیدان، 3 / 24). نسخۀ خطی گزیده‌ای از غزلیات او در کتابخانۀ مجلس شورا (شم‍ 2 / 5780) موجود است.
به جز دیوان، دیگر آثار وی از این قرار است: 1. قصیدة الحجازیات فی مدح خیرالبریات، قصیده‌ای که آن را در موسم حج سروده است (نک‍ : GAL, S, I / 443). 2. مسارح الغزلان الحاجریة، کـه یـک نسخه از آن در کتـابخانـۀ هند (شم‍ 882) موجود است (نک‍ : لوث، 239-240). 3. نزهة الناظر و شرح الخاطر ( آلوارت، شم‍ 8198).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن شعار، مبارک، قلائد الجمان، به کوشش فؤاد سزگین، بیروت، 1410ق / 1990م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دارالفکر؛ ابن کثیر، ابوالفدا، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1415ق / 1994م؛ حاجری، عیسى، منتخب دیوان، نسخـۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورا، شم‍ 2 / 5780؛ زیدان، جرجی، تـاریخ آداب اللغة العربیة، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، دارالهلال؛ ضیف، شوقی، عصرالدول و الامارات، قاهره، 1990م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1979م؛ محمدحسین، محسن، اربیل فی العهد الاتابکی، بغداد، 1396ق / 1976م؛ یونینی، موسى، ذیل مرآةالزمان، حیدرآباد دکن، 1374ق / 1954م؛ نیز:

Ahlwardt ; GAL, S; Loth, O., A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Library of the India Office, Osnabrück, 1975.

پریسا عرب