چهل ستون، قزوین

چِهِلْ‌سُتون (قزوین)، کاخی از دورۀ صفوی واقع‌در باغ سعادت‌آباد و دولت‌خانۀ قزوین.
شاه طهماسب صفوی (د 984ق / 1576م) پس از آسوده‌شدن از جنگهای طولانی با دولت عثمانی و بازگشت امنیت به غرب ایران، زمینهایی موسوم به زنگی‌آباد را از میرزا شرف‌جهان قزوینی خرید و معماران برگزیدۀ کشور را فراخواند و فرمان داد تا باغی به‌شکل مربع ساختند و در میان آن گذرهای متقاطع با خیابانی آراسته با درختان و نهری با آب جاری به‌همراه عمارتهای عالی و تالارهای باشکوه، احداث کردند. عمارت کلاه‌فرنگی چهل‌ستون تنها بازمانده از میان آنها ست (قاضی‌احمد، 1 / 312-313؛ اشراقی، 321). ساخت باغ سعادت‌آباد و دولت‌خانۀ قزوین در 966ق به‌اتمام رسید (قاضی‌احمد، 1 / 401؛ اشراقی، 322).
عمارت کلاه‌فرنگی چهل‌ستون در دورۀ صفوی با نام ارشی‌خانه (دبیرسیاقی، 492) و هشت‌بهشت (مجابی، 217) خوانده شده و ازجمله نویدی شیرازی (عبدی بیک) (921- 988ق / 1515-1580م)، شاعر دربار شاه‌طهماسب در مثنوی روضة الصفات، بنا را چنین نام برده است (ص 36-37). همچنین از «هشت‌بهشت» در خلاصةالسیر (نک‍ : محمد معصوم، 166)، تاریخ جهان‌آرای عباسی (نک‍ : وحید، 370) و خلدبرین (نک‍ : واله، 388) به دورۀ شاه‌صفی و شاه‌عباس دوم نام برده‌اند.
در دورۀ قاجاریه (1210-1344ق / 1796-1925م) برای این بنا اسامی متعددی همانند عمارت باغ (افشار، 46؛ فراهانی، 20)، کلاه‌فرنگی شاه‌طهماسب (فرهادمیرزا، 382) و کلاه‌فرنگی صفویه (ناصرالدین شاه، روزنامه ... سفر سوم، 1 / 47) به‌کاررفته است. نخستین‌باری که نام چهل‌ستون برای ارشی‌خانه در متون به‌کاررفته، در 1275ق / 1859م توسط ادیب‌الملک است (ص 41)، و این نام پس از سالهای 1306ق متداول گردیده است (گلریز، 609).
سبب و زمان دقیق تغییر نام بنا به چهل‌ستون به‌درستی مشخص نیست؛ زیرا چهل‌ستون درواقع عمارت دیگری از دولت‌خانۀ صفوی بوده که بارها با عنوانهای ایوان چهل‌ستون (روملو، 630، 634؛ قاضی‌احمد، 1 / 401، 2 / 630، 690، جم‍ ؛ اسکندربیک، 1 / 115، 120، جم‍ ؛ واله، 490، 532، 594-595؛ حسینی، 109-110)، عمارت چهل‌ستون (همو، 165) و تالار چهل‌ستون (وحید، 105) از آن یاد شده است. این بنا را که به جز چهل‌ستون مورد نظر است، تختگاه سلطنتی دانسته، و گفته‌اند که مجالس تشریفات رسمی اعم از جلوس بر تخت سلطنت، جشنهای شاهی و به‌ویژه نوروز در آن برگزار می‌گردید. تالار چهل‌ستون محل تجمع و پذیرش سران قبایل، حکام ایالات، و فرستادگان دول خارجه وصف شده است (روملو، قاضی‌احمد قمی، اسکندربیک، وحید، واله، حسینی، همانجاها)، درحالی‌که این وصفها با بنای فعلی چهل‌ستون منطبق نیست (مجابی، همانجا).

این بنا در متون دورۀ قاجاریه، ایوان نادری خوانده شده است و سبب این نام‌گذاری معلوم نیست. آورده‌اند که حیاط نادری با درختان چنار و جز آن زینت یافته، و دارای حوض مستطیل‌شکلِ کشیده‌ای از غرب به شرق در برابر ایوان بود، و خیابانی عریض با سنگ‌فرش، مقابل عمارت و ایوان آن قرار داشت. عمارت در غرب محوطه بنا شده بود. تالار مجلل بزرگی با سقف مرتفع با دو ستون بلند از چوب ساج در وسط داشت، که روی آن دو را با چوبهای نقاشی‌شده زینت داده بودند. عمارت ازاره و پلکان سنگی داشت و سراسر تالارش با گچ سفید شده بود. از داخل دو شاه‌نشین در اشکوب دوم و دو اطاق در اشکوب اول و سقف ایوانِ قاب‌بندی با پوشش خرپشته‌ای داشت (گلریز، 613-614؛ دبیرسیاقی، 484-485).
متصل به ایوان از هر طرف دو راهرو بود، یکی از راهروهای جنوب ایوان به تالار می‌رفت و دیگری به اشکوب دوم. متصل به راهروها در هر طرف ایوان، دو ایوان دیگر واقع شده بود که راهروی میان دو ایوان فاصله بود. نمای این ایوانها را به شکل هلال با کاشی تزیین نموده بودند. پس از ایوان دوم، در هر دو طرف راهروی به آن وصل بود و یک بنای دو اشکوبه در هر طرف قرار داشت.
جبهۀ عمارت دو طرف تالار هم با کنگره‌های بزرگ و کوچک و گچ‌بریهای نفیس زینت‌شده بود. این درها و گچبریها به ساختمانهای دورۀ ناصرالدین شاهی شباهت داشت و محتمل است که سعدالسلطنه آنجا را تعمیر کرده باشد. در سالهای 1337- 1338ق هم ژاندارمری آن را در تصرف داشت و چند سال بعد به حیاط قلعه‌بیگی معروف شد و محل سربازگیری بود. ایوان نادری در اواخر دهۀ 1320ش / 1940م تخریب شد (گلریز، دبیرسیاقی، همانجاها؛ محمدزاده، 336).
کلاه‌فرنگی چهل‌ستون یا عمارت ارشی‌خانه در تقاطع خیابانهای اصلی باغ سعادت‌آباد قرار داشت (نویدی، 36). خیابان جنوبی از دیگر خیابانها طولانی‌تر و وسیع‌تر و بسیار تمیز و پاکیزه بود و به حیاط نادری (ایوان چهل‌ستون) منتهی می‌گردید و در دو سوی آن مانند دیگر خیابانها، درختان چنار سایه‌گستر بودند و حوضی در شمال عمارت قرار داشت. آب این حوض از راه نهری به کلاه‌فرنگی و سپس به حوض جنوبی می‌ریخت، و سپس از نهری که در وسط خیابان جنوبی بود، به جانب حیاط نادری می‌رفت (گلریز، 608؛ دبیرسیاقی، 493؛ نویدی، همانجا). این حوض، هنگام پیگردی تالار مرکزی نمایان شده است (امیرغیاثوند، 35).
بنای عمارت شامل کوشکی با یک فضای مرکزی است که 4 ایوان در اطراف دارد (کلایس، 240-241) و در کنجهای تالار مرکزی، 4 اتاق گوشوار قرار گرفته است (امیرغیاثوند، همانجا). این طرح گویا بر پایۀ دو 6 پهلو ست. اتاقهای 4 گوشۀ ساختمان هیچ‌کدام مانند هم نیستند، ولی نمای بیرونی آنها جفت‌سازی شده است. هریک از گوشه‌های درونی هر اتاق با دیگری متفاوت است و فضای مرکزی، یک اتاق 12 دری مجاور ایوان است (پیرنیا، 285-287). بالای دیوارهای تالار در هر وجه 3 روزن با قوس جناغی وجود دارد (امیرغیاثوند، همانجا؛ نویدی، 37).
ایوانها دارای قوس جناغیِ محصور در قاب مستطیل است. لچکیهای اطراف دهانه با نقوش گل و بوته، و خطوط اسلیمی و ختایی نقاشی شده است (امیرغیاثوند، همانجا). آسمانۀ اشکوب همکف طاقی و اشکوب دوم تخت است. در اشکوب بالا با ساخت دیواری روی طاقهای زیرین، طرح اشکوب دوم دگرگون شده است (پیرنیا، 287). طبقۀ دوم ارسیها، گره‌بندی و شیشه‌های رنگین دارد. سقف تالار دارای قاب‌بندی چوبی است. غلام‌گردشی چشم‌انداز دلنشینی از هر سوی به باغ دارد و برگرد آن ستونهای چوبی بدون هیچ‌گونه تزیین به‌چشم می‌خورد. راه ارتباط طبقات نیز پله‌های تنگ و بلندی است که درگوشوار جنوب شرقی تعبیه شده است (امیرغیاثوند، 36).

در مقایسۀ وضع موجود بنا با وصف عبدی بیک (نویدی) تفاوتهایی مشهود می‌گردد، ازجمله اشارۀ نویدی به گلجام سقف که در بنای کنونی دیده نمی‌شود. سقف تالار در حال حاضر با تزیینات مقرنس پوشیده شده است که با وصف نویدی از گلجام سقف تفاوت دارد. در مرمتهای سال 1347ش که کف اشکوب فوقانی برداشته شد، تفاوتهایی در بافت آجری دیوارهای جانبی مشهود گردید. تفاوت موجود این احتمال را تقویت می‌نماید که بنای مذکور یک طبقه بوده، و طبقۀ دوم در زمانهای بعد به آن افزوده شده است (امیر غیاثوند، 34-35).
کلیۀ سطوح داخلی و خارجی چهل‌ستون پوشیده از دیوارنگاره بوده است که از فرم معماری تبعیت می‌کنند. داخل عمارت دارای 3 لایه تزیین نقاشی است که دو لایۀ آن متعلق به دورۀ صفوی، و لایۀ سوم در دورۀ قاجاریه به آن افزوده شده است. موضوعات نقاشیها، بیشتر مجالس بزم در طبیعت و شکار است. در قسمتهایی منظرۀ طبیعت دارای نقوش مکتب خاص قزوین است. رنگهای به‌کاررفته عبارت‌اند از: طلایی، آبی، سفیدِ طلایی، سفیدِ نقره‌ای، سبز تیره و روشن، قهوه‌ای و قرمز. در نقاشیها مراعات اصول نشده است و فقط نوعی پرسپکتیو رنگی وجود دارد (جبرئیل‌زاده، 12، 189- 191).
تزیینات دورۀ دوم صفوی به شیوۀ خاص اصفهان، و از نظر فرم و رنگ مشابه نمونه‌های موجود در دیگر کاخهای صفوی در اصفهان است. در کاخ چهل‌ستون نقوش دورۀ اول در عین وحدت، تنوع در فرم و رنگ دارند و از ظرافتی خاص برخوردارند و نقاش با دقت و ریزبینی به خلق آثار هنری پرداخته است. در دورۀ دوم تکرار فرم را در لایه چینیها می‌توان مشاهده کرد و دیوارنگاره‌های تصویری نیز هرکدام ویژگی خود را دارند. در بعضی موارد قلم‌گیریها استادانه و قوی، و در مواردی فاقد این ویژگی است (همو، 193-194).
عمارت چهل‌ستون تغییرات و تحولات بسیاری را در طول زمان متحمل گشته است. نخستین تغییرات، احتمالاً مربوط به دورۀ حکومت شاه‌اسماعیل دوم بوده که ارکان دولت‌خانه و باغ سعادت‌آباد را در هم ریخته است (قاضی‌احمد، 2 / 623؛ اسکندربیک، 1 / 203؛ واله، 527). شاه‌عباس (د 1038ق / 1629م) نیز با توسعۀ دولت‌خانه تغییراتی در عمارت ایجاد کرد که احتمالاً طبقۀ دوم چهل‌ستون و تزیینات دورۀ دوم نقاشیها را باید مربوط به این دوره دانست (شاردن، 3 / 35؛ امیرغیاثوند، 34). برطبق متون دورۀ قاجاریه، اولین تعمیر بنا را باید در 1295ق دانست (ناصرالدین شاه، روزنامه ... سفر دوم، 279). دورۀ دوم تعمیرات بنا در دورۀ قاجار (1305-1306ق) اتفاق افتاد ( ایران، 2663-2664؛ ناصرالدین شاه، روزنامه ... سفر سوم، 1 / 47) که رواق آجری دور بنا، بدان الحاق گشت (پرهیزکاری، 78).
در 1320ق / 1902م نیز بار دیگر سالاراکرم عمارت را تعمیر نمود (مظفرالدین شاه، 154). در سالهای حکومت نظام‌السلطان و موفق‌الدوله (1337- 1338ق) پلکانی برای عمارت ساختند که در رمضان سال 1339 (1300ش) برچیده شد (سالور، 8 / 5981-5982).
این بنا به‌نوشتۀ سالور (عین‌السلطنه) در 1322ش وضعیت رضایت‌بخشی داشته است (10 / 7980). در 1347ش عمارت نخستین‌بار به‌صورت علمی مرمت شد. در این سال بنا کلاف‌کشی و استحکام‌بخشی گردید (صورت‌جلسه ... ، بش‍‌ ).
عمارت چهل‌ستون تا اواخر دورۀ قاجار در اختیار حاکم شهر بود. در سالهای پیش از 1332- 1339ق (1300ش)، عمارت به ژاندارمری تحویل داده شد (سالور، 6 / 4150، 8 / 5889؛ دربارۀ کاربری بنا در دهۀ 1330ش و تبدیل آن به موزه، نک‍ : نامۀ اداری ... ، بش‍‌ ).

مآخذ

ادیب‌الملک، عبدالعلی، دافع الغرور، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1349ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، تهران، 1334ش؛ اشراقی، احسان، «شهر قزوین»، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، 1365ش؛ افشار قزوینی، حبیب‌الله، سفرنامۀ سیف‌الملک به روسیه، به کوشش محمد گلبن، تهران، 1380ش؛ امیرغیاثوند، محبوبه، «باغ سعادت‌آباد و کاخهای صفویان در قزوین»، باستان‌شناسی و تاریخ، تهران، 1367ش، س 3، شم‍ 5؛ ایران، تهران، 9 ذیقعدۀ 1305، شم‍ 661؛ پرهیزکاری، مهرزاد، مهمانخانۀ بزرگ قزوین، قزوین، 1386ش؛ پیرنیا، محمدکریم، سبک‌شناسی معماری ایرانی، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1383ش؛ جبرئیل‌زاده، افسانه، دیوارنگاره‌های کاخ چهل‌ستون قزوین، قزوین، 1375-1377ش؛ حسینی استرابادی، حسین، از شیخ‌صفی تا شاه‌صفی (تاریخ سلطانی)، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1364ش؛ دبیرسیاقی، محمد، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن، قزوین، 1381ش؛ روملو، حسن، احسن‌التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1357ش؛ سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنـامۀ خاطرات، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، 1374-1380ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1350ش؛ صورت‌جلسۀ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران (قزوین)، مورخ 4 / 12 / 1347؛ فراهانی، میرزا حسین، سفرنامه، به کوشش حافظ فرمانفرماییان، تهران، 1342ش؛ فرهادمیرزا قاجار، سفرنامه، به کوشش اسماعیل نواب صفا، تهران، 1366ش؛ قاضی‌احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1383ش؛ کلایس، ولفرام، «کاخها»، ترجمۀ علیرضا مهینی، معماری ایران، دورۀ اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، 1366ش؛ گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب‌الجنۀ قزوین، تهران، 1337ش؛ مجابی، مهدی، در جست‌وجوی هویت شهری قزوین، تهران، 1388ش؛ محمدزاده، محمدنادر، یادگار ماندگار: نقشۀ بناهای تاریخی استان قزوین، قزوین، 1385ش؛ محمدمعصوم اصفهانی، خلاصة‌السیر، تهران، 1368ش؛ مظفرالدین شاه، دومین سفرنامه به فرنگ، تحریر فخرالملک، تهران، 1362ش؛ ناصرالدین شاه، روزنامۀ خاطرات در سفر دوم فرنگستان، به کوشش فاطمه قاضیها، تهران، 1379ش؛ همو، روزنامۀ خاطرات در سفر سوم فرنگستان، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران، 1371ش؛ نامۀ اداری از موزۀ قزوین به ادارۀ کل موزه‌ها و حفظ بناهای تاریخی، مورخ 1 / 10 / 45، شم‍ 1664؛ نویدی شیرازی، زین‌العابدین، روضة الصفات، به کوشش ابوالفضل رحیموف، مسکو، 1974م؛ واله، محمدیوسف، خلد برین، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1372ش؛ وحید قزوینی، محمدطاهر، جهان‌آرای عباسی، به کوشش سعید میر محمد صادق، تهران، 1383ش.

مهرزاد پرهیزکاری