چندربهان منشی

چَنْدَرْبْهانِ مُنْشی (برهمن لاهوری)، ادیب و شاعر هندی ـ تبار پارسی‌گوی در سدۀ 11ق / 17م، و از منشیان و خوش‌نویسان دربار شاه جهان (سل‍ 1037- 1069ق / 1628- 1658م).
چندربهان متخلص به برهمن، در خانواده‌ای برهمن به دنیا آمد (واله، 1 / 412؛ لودی، 139؛ صفا، 2(5) / 1236-1237). پدرش دهرم داس لاهوری از صاحب‌منصبان و دیوانیان لاهور بود (احمد، پاکستان ... ، 2 / 94؛ عبدالله، 75). وی تعلیمات ابتدایی را نزد ملا ابوالحکیم سیالکوتی فرا گرفت (عظیم‌آبادی، 256؛ چوپرا، 331). او همچنین به فراگیری زبانهای فارسی، عربی و سنسکریت، و آموختن آثار مهم ادبی به این زبانها همت گماشت (احمد، همان، 2 / 95).
چندربهان نخست به خدمت میر عبدالکریم (میر عمارت)، کاخدار و متصدی ساختمانهای لاهور درآمد (عبدالله، همانجا؛ صفا، 5(2) / 1237؛ نیز نک‍ : چوپرا، همانجا). پس از آن در سلک ملازمان ملا شکرالله شیرازی (د 1048ق / 1638م)، متخلص به افضل خان درآمد. افضل خان که مردی فاضل و ادیب بود و وزارت شاه‌جهان را به عهده داشت، چندربهان را به دربار شاه‌جهان برد و در دارالانشا به خدمت گماشت (عابدی، 961؛ کنبو، 3 / 167؛ نیز نک‍ : آفتاب اصغر، 301-302). شاه جهان که از حسن خط و انشای چندربهان آگاه شد، او را به منصب هزاری گماشت و به خطاب رایی (راجگی) نواخت؛ نیز او را با وصف «هندوی فارسی‌دان» می‌ستود (بختاور خان، 2 / 551؛ احمد، همان، 2 / 96؛ صفا، 5(2) / 1238؛ نیز نک‍ : عابدی، 962). پس از افضل خان چندربهان در تهیۀ مکاتبات رسمی، به وزرا و مقامات عالی‌رتبه کمک می‌کرد (احمد، همان، 2 / 96-97؛ چوپرا، 332).
شاهزاده داراشکوه (مق‍ 1069ق / 1659م) که برای ترجمۀ آثار حکمی و عرفانی هند، گروهی از عالمان هندو را در خدمت داشت، سبک تحریر و شیوۀ نوشتن و سرودن چندربهان منشی را پسندید و وی را به عنوان دبیر و منشی خاص خود برگزید (صفا، عابدی، همانجاها؛ گوپاموی، 106).
به گفتۀ هیرا لعل چوپرا (همانجا) ترتیب ملاقات داراشکوه و بابا لعل (د 957ق / 1550م) ــ از صوفیان بزرگ هند ــ را چندربهان داده است. پس از کشته شدن داراشکوه، چندربهان با آنکه مورد عنایت اورنگ زیب (حک‍ 1068- 1118ق / 1657-1706م) بود، از مناصب دولتی کناره گرفت و به شهر بنارس رفت و در همان‌جا در 1073ق / 1663م درگذشت (میرحسین، 74؛ گلچین‌معانی، 1 / 634؛ نیز نک‍ : ایمان، 105-106).
چندربهان شخصیتی وارسته، صوفی‌منش و سلیم‌الطبع بود و با وجود تعلقات درباری، به امور دنیایی و مادی علاقه نشان نمی‌داد (عابدی، همانجا؛ عبدالله، 76؛ احمد، «چندربهان ... »، 368- 369). وی افزون بر شاعری و سخنوری، در خوش‌نویسی نیز تبحر داشت. در نستعلیق شاگرد عبدالرشید دیلمی بود و شکسته‌نویسی را نزد کفایت خان آموخت (بیانی، 2 / 132). غلام‌محمد هفت قلمی قطعاتی از مشق کتاب وی را دیده است (ص 55).

آثـار

1. چهار چمن، اثری تاریخی، که دارای ارزش ادبی نیز هست. این کتاب از مشهورترین آثار به زبان فارسی است که به‌وسیلۀ پارسی‌دانان هند، پیش از 1057ق نوشته شده است (صفا، 5(3) / 1777). این اثر مشتمل بر 4 بخش یا 4 چمن است. دو بخش اول آن به شرح کارهای بزرگ وزرا، گزارش جشنهای دولتی، شرح مفصل کارهای روزانه، و جلال و شکوه دربار و پایتخت تازه، یعنی شاه‌جهان‌آباد، و 17 استان از استانهای معروف قلمرو شاه‌جهان، اختصاص دارد (منزوی، خطی ... ، 5 / 135-137؛ صفا، همانجا). چمن سوم، شرح حال مؤلف و نامه‌های او به شاه‌جهان است، و چمن چهارم، بیانگر اندیشه‌ها و نظریات چندربهان منشی دربارۀ دین، اخلاق، عرفان و تصوف است (همانجا؛ هادی، 140).
2. منشآت برهمن، مجموعۀ نامه‌هایی است که چندربهان به امرا و همسر و خویشاوندان خویش نوشته است. این اثر پیشرفت تدریجی زبان فارسی را در میان هندوان نشان می‌دهد. در این کتاب چندربهان فرزندش تیغ بهان را برای رسیدن به کمال، به فراگیری زبان فارسی و عربی توصیه می‌کند (عبدالله، 78).
3. دیوان، مجموعه‌ای از غزلیات، رباعیات، قصاید و مفردات چندربهان است (نک‍ : سراسر اثر)، که به کوشش محمد عبدالحمید فاروقی در کلکته (1967م) به چاپ رسیده است.
4. رسالۀ برهمن، تذکرۀ مختصری است در معرفی شاعران عهد اکبرشاه (سل‍ 963-1014ق / 1556-1605م) تا معاصران خود مؤلف (گلچین معانی، 1 / 631-632؛ منزوی، همان، 5 / 135).
آثار دیگر او اینها ست: گلدستۀ عشق، تحفة الانوار، نگارنامه، مجمع الفقراء، و نادر النکات، یا سؤال و جواب بابا لعل با داراشکوه، در باب تصوف هند (همانجا، فهرستواره، 2 / 1250، 1321؛ مارشال، 378-379).
سبک نگارش این آثار ساده، عاری از تکلف و به دور از اغراق، تشبیهات و استعارات رایج در آن دوره است (نک‍ : احمد، «چندربهان»، 371-374). به‌جز سادگی و دور بودن از تکلفات، ایجاز و اختصار از ویژگیهای دیگر رسائل و رقعات چندربهان به‌شمار می‌آید و آثار او را در قیاس با آثار منشیان و تاریخ‌‌نگاران آن روزگار ممتاز می‌سازد (عبدالله، 77-79).

مآخذ

آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364ش؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، لاهور، 1974م؛ همو، «چندربهان لاهوری»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1971م، ج 4؛ ایمان، رحم علیخان، منتخب‌اللطایف، به کوشش محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی، تهران، 1349ش؛ بختاورخان، محمد، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س. علوی، لاهور، 1979م؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345ش؛ چندربهان منشی، دیوان، به کوشش عبدالحمید فاروقی، کلکته، 1976م؛ چوپرا، هیرا لعل، «چندربهان برهمن»، هند نو، تهران، 1339ش، س 9، شم‍ 5؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378ش؛ عـابدی، امیـرحسن، «هنـدوی فارسی‌دان»، سخن، تهران، 1333ش، شم‍ 1؛ عبدالله، محمد، ادبیات فارسی در میان هندوان، ترجمۀ محمد اسلم خان، تهران، 1371ش؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی، تذکرۀ نشتر عشق، به‌کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981م؛ کنبو، محمدصالح، عمل صالح ( شاه جهان نامه)، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، 1972م؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348ش؛ گوپاموی، محمد قـدرت‌الله، نتـایج الافکار، به کـوشش اردشیر بنشـاهی خاضع، بمبئی، 1336ش؛ لودی، شیرعلی، مرآة الخیال، بمبئی، 1906م؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1382ش؛ میرحسین دوست سنبهلی، تذکرۀ حسینی، لکهنو، 1293ق؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384ش؛ هفت قلمی دهلوی، غلام محمد، تذکرۀ خوش‌نویسان، به کوشش محمد هدایت حسین، کلکته، 1328ق؛ نیز:

Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995; Marshall, D. N., Mughals in India, London / New York, Marshall Publishing.

پریسا سنجابی