چنته پابرهنه

چَنْتۀ پابِرَهْنه، نشریۀ طنزآمیز و کاریکاتوری چاپ تهران. 29 شماره از نشریۀ هفتگی چنتۀ پابرهنه از ذیحجۀ 1328 یا محرم 1329 تا میانه‌های ربیع‌الآخر 1330 (آذر یا دی 1298 ـ میانه‌های فروردین 1290) در تهران منتشر شده است (براون، 72؛ بیات، 1 / 427). صدرهاشمی به نادرست احتمال داده که شمارۀ نخست آن جنگل مولا نام داشته است و نام جدید را از شمارۀ دوم برگزیده‌اند (2 / 189).
سبب ابهام دربارۀ تاریخ دقیق انتشار این نشریه آن است که در بیشتر شماره‌ها، تاریخ، روز و گاهی سال را ننوشته‌اند. به این بی‌توجهی از سوی وزارت معارف اعتراض شده است و چون نام چاپخانه نیز ذکر نمی‌شد، دستگاههای مملکتی گمان می‌بردند که دراین‌باره «مقصوداتی در نظر» بوده است (بیات، همانجا).
صاحب امتیاز و مدیر و سردبیر چنتۀ پابرهنه، میرزا محمودخان افشار دواساز بود که از سرگذشت او آگاهی نداریم. احتمال دارد وی همان محمود فرهی دواساز باشد که مجلۀ دواسازی را در 1306ق / 1889م منتشر ساخت (آرین‌پور، 2 / 110؛ کهن، 2 / 576؛ نیز نک‍ : سلطانی، 1 / 58).
این نشریه همکارانی نیز داشت که با نامهای مستعار امضا می‌کردند. به گمان محیط طباطبایی، یکی از آنها شاعر نامدار و چهرۀ مشهور جنبش چپ ایران، ابوالقاسم لاهوتی بود (ص 226، 254)؛ شعرهایی نیز با امضای «تجاری» در آن چاپ شده است (همانجا). تصاویر و کاریکاتورهای چنتۀ پابرهنه را علی‌رضا [عشقی] می‌کشید (صدرهاشمی، همانجا).
چنتۀ پابرهنه به حزب دموکرات گرایش داشت. این مطلب را نه از سرلوحه یا مقالۀ آغازین، بلکه از پاره‌ای جانب‌داریهایش می‌تـوان دریـافت. این نشریـه آرمـان برابری و خشـم نسبت به صاحبان زر و زور را بازتاب می‌داد. ازاین‌رو، نسبت به بهلول، ارگان طنزآمیز حـزب دموکرات کـه اندکی بعد (نک‍ : ه‍ د، بهلول، هفته‌نامه) آغاز به انتشار کرد، چپ‌گراتر بود و می‌توان آن را وابسته به جناح چپ دموکراتها انگاشت (آرین‌پور، کهن، براون، همانجاها).
در سرلوحۀ شمارۀ نخست چنتۀ پابرهنه، مسلک این جریده «محافظت استقلال ایران و حمایت رنجبران» یاد شده است. در مقالۀ آغازین نیز آن را «نتیجۀ افکار جمعی رنجبران»، «محض بیداری» و برای انجام «خدمتی به برادران زحمت‌کش این آب و خاک عزیز» معرفی کرده‌اند (اسفندیاری، 60؛ رابینو، 119).
به‌جز شماره‌های نخست چنتۀ پابرهنه، در بیشتر شماره‌ها نیمی از ورق آن به کاریکاتورهای انتقادی اختصاص دارد که چندان دلنشین نیستند (نک‍ : اسفندیاری، 61؛ محیط، 226). بقیۀ محتوای نشریه، سرمقاله‌ای طولانی و چند طنز اجتماعی یا سیاسی کوتاه‌تر به‌صورت حکایت و شعرهایی است که با عنوان «ادبیات بابا احمد» به چاپ رسیده است. بابا احمد (قهرمان نشریه)، در بسیاری از کاریکاتورها هم حضور دارد و با شخص دیگری به‌نام کل‌شعبان دربارۀ رخدادهای روز به گفت‌وشنود می‌پردازد (صدرهاشمی، 2 / 189-190؛ محیط، 224، 225).
محمدعلی تربیت دو بار از زبان ساده و نقش این نشریه در انتشار اندیشه‌های آزادی‌خواهانه در میان تودۀ مردم و بیداری افکار عمومی یاد کرده است (براون، همانجا). محیط طباطبایی نیز دربارۀ چنتۀ پابرهنه می‌نویسد: «اسلوب انشای روزنامه ساده و در عین استواری لفظ و معنی، خالی از لطافت کلام نیست. لحن بیان مطلب طوری است که کم‌سواد و بی‌سواد را از شنیدن و خواندن چنته خسته نمی‌کند» (ص 226).
چنتۀ پابرهنه در «مطبعۀ عالی جناب مشهدی خداداد» با خط نستعلیق ــ به ندرت نسخ ــ به چاپ سنگی می‌رسید. نشریه در 4 صفحۀ دو ستونی به قطع 5 / 35×22 انتشار می‌یافت و در تهران به یک شاهی (5 دینار) تک‌فروشی می‌شد (صدرهاشمی، همانجا؛ محیط، 223).
شماره‌هایی از چنتۀ پابرهنه در کتابخانه‌های مجلس 1 و 2، مرکزی دانشگاه تهران، مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر، مرکزی تبریز، علامۀ طباطبایی (شیراز)، مرعشی (قم)، آکادمی علوم بادکوبه، دانشگاه کیمبریج و دانشگاه پرینستن موجود است (نک‍ : اسفندیاری، 83؛ سلطانی، همانجا).

مآخذ

آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1372ش؛ اسفندیاری، شهین و دیگران، مطبوعات ایران، فهرست تحلیلی کتابخانۀ مجلس سنا، تهران، 1358ش؛ بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، 1372ش؛ رابینو، ه‍ . ل.، روزنامه‌های ایران از آغاز تا سال 1329ق، ترجمۀ جعفر خمامی‌زاده، تهران، 1380ش؛ سلطانی، حسن، فهرست روزنامه‌های فارسی در مجموعۀ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران، 1354ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1362ش؛ کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1362ش؛ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1375ش؛ نیز:

Brown, E., The Press and Poetry of Modern Persia, Los Angeles, 1983.

ناصرالدین پروین