جیلی، ابوالفضل

جیلی، ابوالفضل مجدالدین یوسف بن نصر، حکیم، فقیه و متکلم سدۀ 6 ق / 12م. وی به‌رغم آنکه از شهرت چندانی برخوردار نیست، در انتقال سنت فلسفی و منطقی به نیمۀ دوم سدۀ 6 ‌ق سهم داشته است. در اکثر منابع از او به‌عنوان مدرس حوزۀ فلسفی مراغه یاد شده است و گفته‌اند که شهاب‌الدین یحیى سهروردی (مق‍ 587 ق / 1191م) و فخرالدین رازی (606 ق / 1209م) از شاگردان او در مراغه بوده‌اند (یاقوت، 19 / 314-315؛ ابن خلکان، 6 / 269؛ ابن ابی‌اصیبعه، 3 / 34).
برخی از محققان، این دو شخصیت را همدرس حوزۀ جیلی دانسته‌اند (نک‍ : نصر، 66). بر این مطلب سندی تاریخی وجود ندارد، اما با توجه به اینکه ابن فوطی تاریخ شاگردی فخرالدین رازی نزد جیلی را 570 ق ذکر کرده است (4 / 555)، تحصیل هم‌زمان آن دو بعید به نظر نمی‌رسد. افزون بر این، در روایتی از شهرزوری ( نزهة ... ، 2 / 126) حاکی از مصاحبت آن دو، چنین آمده است که از شهاب‌الدین پرسیدند که فخرالدین رازی را چگونه یافتی؟ گفت: ذهنش را مشوش دیدم؛ اما از فخرالدین رازی پرسیدند که شهاب‌الدین سهروردی را چگونه دیدی؟ گفت که ذهن او مشتعل است از زیادتی ذکاوت و هوش.
مراغه در حوزۀ فلسفه به‌سبب حضور این دو شخصیت برجستۀ فلسفی وکلامی در این شهر و همچنین وجود مدرسۀ «مجاهد» یا «مجاهدیه» که به احتمال قریب به یقین همان مدرسه‌ای است که جیلی در آن تدریس می‌کرده، اهمیت داشته است. از نشانه‌های این موقعیت، وجود مجموعه‌ای خطی در کتابخانۀ اصغر مهدوی در تهران، مشتمل بر حدود 20 اثر فلسفی است که در سالهای 596 تا 597 ق، یعنی اندکی پس از مرگ سهروردی، در آن مدرسه کتابت شده، و نمودار وجود سنتی فلسفی در مراغۀ آن روزگار است (نک‍ : پورجوادی، «جایگاه ... »، 11، مقدمه بر ... ، 18).
در این مجموعه رساله‌ای در باب شکل چهارم قیاس از مجدالدین جیلی وجود دارد که از میان تصانیف متعدد جیلی (نک‍ : ابن ابی‌اصیبعه، همانجا)، تنها اثر باز ماندۀ او ست. این رساله با عنوان «کتاب اللامع فی الشکل الرابع» در مجموعۀ فلسفی مراغه که حاوی تصویر کامل نسخۀ یادشده است، به کوشش نصرالله پورجوادی به چاپ رسیده است. جیلی این اثر را در دفاع از شکل چهارم قیاس منطقی نوشته است که منطق‌دانان از دیرباز دربارۀ اعتبار آن، بحثها و نقدهایی مطرح کرده‌اند. وی 5 ضرب منتِج را برای قیاسهای نوع چهارم بر می‌شمارد و سپس به فروع آنها در قیاسهای مرکب از موجهات می‌پردازد. شهرزوری در رسائل الشجرة الالٰهیة (1 / 244-245) با معرفی این ضربها، گفته است که ضرب پنجم تا زمان سهروردی طرح نشده بوده است. به گفتۀ شهرزوری، برخی این ضرب را حاصل استخراج مجدالدین جیلی، استاد سهروردی دانسته‌اند (همانجا؛ قس: جیلی، 349-350).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، 1408ق / 1987م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الآداب، به کوشش محمدکاظم، تهران، 1374ش؛ پورجوادی، نصرالله، «جایگاه آذربایجان در تاریخ فلسفه»، نشر دانش، تهران، 1381ش، س 19، شم‍ 2؛ همو، مقدمه بر مجموعۀ فلسفی مراغه (هم‍ ‌)؛ جیلی، یوسف، «کتاب اللامع فی الشکل الرابع»، همان؛ شهرزوری، محمد، رسائل الشجرة الالٰـهیة، به کوشش نجفقلی حبیبی، تهران، 1383ش؛ همو، نزهة الارواح و روضة الافراح، به کوشش خورشید احمد، حیدرآباد دکن، 1396ق / 1976م؛ مجموعۀ فلسفی مراغه، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، 1380ش؛ نصر، سید حسین، سه حکیم مسلمان، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1354ش؛ یاقوت، ادبا.

عطیه میرزایی