جیحون آبادی

جِیْحونْ آبادی، نـعـمت الله (1288- 1338ق / 1871-1920م)، از بزرگان و اندیشمندان اهل حق در ایران.
او فرزند میرزا بهرام مُکری بود و در روستای جیحون آباد، از بخش دینور استان کرمانشاهان به دنیا آمد. بنا بر برخی روایتها، وی نخست در کرمانشاه ساکن بود و پس از گذراندن تحصیلات اولیه، در ابتدای جوانی به جیحون آباد بازگشت. بنا بر روایتهای دیگر، وی از همان ابتدا در جیحون آباد می‎زیست و در همان‌جا نیز به فراگیری و تحصیل علوم دینی و سیر و سلوک باطنی مشغول گردید. در هر حال او روزگار جوانی خود را در همان روستا، در گوشۀ عزلت و انزوا گذراند و افزون بر سیر و سلوک عرفانی، به مدون ساختن اندیشه‎ها و آیینهای اهل حق و تألیف آثار ارزشمندی در این زمینه پرداخت. وی در اواخر عمر خود برای زیارت عتبات عالیات از زادگاه خود خارج شد و به عراق رفت. این سفر برای او مجال و فرصت ارائه و تبلیغ مرام خـود ــ اهـل حـق ــ را در میـان کـردان کـاکـه‎یی فراهم آورد. سرانجام، وی در زادگاه خود درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد (صفی‎زاده، دانشنامه ... ، 380-381؛ مکری، 8- 9؛ چهاردهی، 239، 279).
جیحون‎آبادی بر این باور بود که برخلاف گذشته، که در آن اهل حق اعتقادات خود را پنهان نگاه می‌داشتند، هم‎اینک زمان ابراز حقیقت فرا رسیده است. شاید به سبب همین باور بود که وی شروع به نگارش اصول و مبانی اعتقادی و فکری اهل حق کرد و در نتیجۀ آثار او، باورها و آیینهای اهل حق در چهارچوب منسجمی تدوین شد و از گزند زوال در امان ماند. افزون بر این، آثار او تحقیق عالمانه دربارۀ معتقدات اهل حق و نیز فرقه‌های گوناگون آن را ممکن ساخت و موجب شد تا شاخه‎های اهل حق در ایران، عراق و ترکیه بهتر شناخته شوند و وجوه تمایز و اختلاف، و نیز مشترکات آنها آشکار گردد. همچنین در پرتو آثار جیحون‎آبادی، می‎توان به غنای فرهنگی ـ اساطیری فرقه‎های اهل حق پی برد و گسترۀ وسیعی از اسطوره‎ها و افسانه‎ها، فرهنگ عامه و باورهای دینی ـ اساطیری ایران پیش از اسلام را در کنار افکار فرقه‎های غالی پس از اسلام ــ کـه مبتنی بر اندیشۀ حلول و تجلیات الوهیت در افراد یا خاندانهای هفت‎گانه یـا دوازده‎گانه است ــ شناسایی نمود (حسینی، 2 / 674-675؛ افندی، 214؛ EI2, I / 261-262).
جیحون‎آبادی در نظر مریدانش یکی از اولیای الٰهی بود و به همین سبب، به او کراماتی نسبت می‎دادند و او را از «دیده‎داران» اهل حق، و هم‎طراز شیخ امیر و آقاسید براکۀ گوران (مق‍ 1280ق) می‎دانستند (مکری، 9؛ صفی‎زاده، مشاهیر ... ، 160).
جیحون‎آبادی خود را اهل حقیقت و سرسپردۀ خاندان شاه حیاس معرفی می‌کرد و بر آن بود که چنان که حضرت مهدی (ع) در پی 11 امام معصوم، صاحب العصر و الزمان است و با ظهور او دوران امامت آن 11 امام معصوم به سر می‎آید، دوران ریاست 11 خاندان اهل حق نیز با آمدن شاه حیاس به پایان می‎رسد و زمـان ریاست طایفۀ نورعلی الٰهی آغاز می‌شود (نک‍‌ : بیت 934‘10 بب‍ ؛ خلیفه، 43؛ چهاردهی، 279).
از آنجا که تا پیش از جیحون‎آبادی جماعت اهل حق هیچ سند مکتوبی راجع به دستورات دینی و آیینی خود نداشتند، مطالب ضد و نقیض بسیاری دربارۀ باورها و آیینهای آنان و فرقه‎های مختلفشان انتشار یافته بود. از این رو، وی برای حفظ و انتشار آنچه از سنت شفاهی اهل حق سینه به سینه نقل شده بود، دست به نگارش آثاری زد که مهم‌ترین آنها شاهنامۀ حقیقت است (الٰهی، 40). این اثر نقش مهمی در شناساندن اسرار مذهبی و باورهای اهل حق ایفا نمود. با آنکه بخش بزرگی از مطالب این کتاب مورد قبول و تأیید همۀ خاندانهای یازده‎گانه، و خاندان شاه حیاسی، به عنوان دوازدهمین خانواده از خانواده‎های اهل حق است و جیحون آبادی این اثر را برای عموم اهل حق نوشته است، اما این کتاب در نظر خاندان شاه حیاسی جایگاه ویژه‎ای دارد (مکری، 10). خود حاج نعمت‎الله جیحون آبادی را نیز باید از رهبران و مؤسسان فرقۀ شاه حیاسی اهل حق به شمار آورد (صفی‎زاده، نوشته‎ها ... ، 72).

آثـار

1. شاهنامۀ حقیقت

یا احقاق الحق، که تاریخ منظوم بزرگان اهل حق است و جیحون‎آبادی در آن از خود با تخلص مجرم و حاجی وهاب یاد می‎کند. شاهنامۀ حقیقت منظومه‎ای تعلیمی مشتمل بر 117‘11 بیت و به زبان فارسی و در قالب مثنوی است که در یک مقدمه و 4 دفتر به نامهای فردوس، رضوان، خلد، و جنان، و یک مؤخره با عنوان نعیم تنظیم شده است. او در این اثر خلاصه‎ای از باورها، آیینها و مناسک اهل حق را آورده است؛ از این‎رو، این کتاب گنجینه‎ای سرشار از اطلاعات گوناگون، و مفصل‎ترین تاریخ منظوم و مکتوب اهل حق شمرده می‎شود (جیحون‎آبادی، مقدمه؛ مکری، 8؛ ایرانیکا، I / 636). وی در این اثر ادعا می‎کند که آن را به اراده و امر غیبی نوشته و شاهنامۀ حقیقت نامیده است (بیت 478). او همچنین بیان می‎کند که در عالم مراقبه و حال بی‎خبری و مستی روحانی، از جانب حق ملقب به حاج وهاب گردیده است (بیت 205‘8).

2. فرقان الاخبار

که بر خلاف شاهنامۀ حقیقت، منثور است و به باورها و آیینهای اهل حق می‎پردازد؛ هر چند مطالب آن با آنچه آتش بیگی نقل کرده، تفاوتهایی دارد (EI2, I / 261). فرقان الاخبار نیز مشتمل بر 4 بخش است: الف ـ اصول بنیادین حقیقت مستقر در ازل الآزال که در جامۀ خداوندگار متجلی شد؛ این حقیقت تا هنگامی که سلطان اسحاق / سحاک ظهور کرد، پوشیده و مخفی بود. ب ـ بیان تجلیات الوهیت در طی اعصار و قرون. ج ـ احـوال و تجـارب شخصی نعمت‎الله جیحون‎آبـادی، و اینکه خداوند در جریان سیر و سلوک به او رسالت و فرمانهایی داده است تا خاندانهای اهل حق را متحد کند و به بخشایش گناهان و شفـاعت و وساطت امـام عصـر بشـارت دهـد. د ـ وصف کامل و جامع‌ مناسک و آداب و رسوم، و اوامر و نواهی اهل حق (EI2, I / 261-262). نورعلی الٰهی، فرزند جیحون آبادی بر این کتاب مقدمه‎ای نوشته که به کشف الحقایق معروف است.
جیحون‎آبادی افزون بر این دو اثر، سروده‎هایی نغز به گویش گورانی نیز دارد (صفی‎زاده، بزرگان ... ، 160). همچنین آثار دیگری چون کوچ کردی، گلشن‎ راد و اصولات نیز به او منسوب است (افشار، 66).

مآخذ

افشار، جمیل، برهان الحقیقة، تهران، 1356ش؛ افندی بایزیدی، محمود، آداب و رسوم کردان، تهران، 1369ش؛ الٰهی، نورعلی، مقدمه بر شاهنامۀ حقیقت (نک‍ : هم‍ ، جیحون‎آبادی)؛ جیحون‎آبادی، نعمت‎الله، شاهنامۀ حقیقت، به کوشش محمد مکری، تهران، 1345ش؛ چهاردهی، نورالدین، اسرار فرق خاکسار، تهران، 1369ش؛ حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، تهران، 1379ش؛ خلیفۀ مازندرانی، سلوک در تاریکی، تهران، 1378ش؛ صفی‎زاده، صدیق، بزرگان یارسان، تهران، 1361ش؛ همو، دانشنامۀ نام‎آوران یارسان، تهران، 1376ش؛ همو، مشاهیر اهل حق، تهران، 1360ش؛ همو، نوشته‎های پراکنده دربارۀ یارسان، اهل حق، تهران، 1361ش؛ مکری، محمد، مقدمه برشاهنامۀ حقیقت (نک‍ : هم‍ ، جیحون‎آبادی)؛ نیز:

EI2; Iranica.

مهدی لک‎زایی