جیانی، ابوعبدالله

 جَیّانی، ابوعبدالله محمد بن معاذ (د ح 485ق / 1092م)، ریاضی‌دان و اخترشناس اندلسی. به احتمال نزدیک به یقین، وی همان محمد بن ابراهیم بن محمد بن معاذ شعبانی است که ضبّی او را قاضی جیّان (ه‍ م) و فیلسوف معرفی کرده است (ص 46؛ نک‍ : ریشتربرنبورگ، 381).
نام وی در آغازِ آثارش به صورت قاضی ابوعبدالله محمد بن معاذ (گلدشتاین، «رساله ... »، 100؛ سامسو، «ابن اسحاق ... »، 20؛ صبره، «یادداشتی ... »، 281) و قاضی ابوعبدالله محمد بن معاذ جیانی (جیانی، «مقالة ... »، 187) یا شعبانی (همو، مجهولات ... ، گ 1 ر) آمده است. برخی از خاورشناسان (برای نمونه، نک‍ : GAS, V / 109؛ «زندگی‌نامه ... »، VII / 82) احتمالاً به تبعیـت از زوتـر («ریـاضـی‌دانـان ... »، شم‍ 213) جیـانـی را بـا ابوعبدالله محمد بن یوسف بن احمد بن معاذ جُهَنی، متولد 379ق / 989م، اهـل قـرطبـه ــ کـه ابـن بـشکـوال (ص 159؛ نـیـز نک‍ : GAS, I / 17) شـرح حـال مختصـری از وی آورده است ــ یکـی دانسته‌اند. با توجه به گزارش رصد جیانی از کسوف کلی سال 472ق / 1079م (زوتر، «ذیل ... »، 170)، زاده شدنِ وی در 379ق پذیرفتنی نمی‌نماید. البته زوتر (همانجا) پس از مطالعۀ مدخل «ابوعبدالله محمد بن معاذ» در کتاب «ترجمه‌های عبری ... » اشتاین اشنایدر، در این امر تردید کرد. برخی نیز به رغم بررسی نظریه‌های موجود دربارۀ هویت جیانی، پاسخ مشخصی به این مسئله نداده‌اند (نک‍ : سارتن، II / 342؛ صبره، «نویسنده ... »، 84-85).

آثـار

از جیانی آثاری چند در زمینۀ ریاضی، نجوم و احکام نجوم به جا مانده است، که از آن جمله‌اند:

الف ـ آثار ریاضی

1. مقالة فی شرح النسبة، که شرح جیانی است بر مقالۀ پنجم اصول اقلیدس (برای تنها نسخۀ خطیِ شناخته شده از این اثر، نک‍ : زوتر، همانجا؛ GAS, V / 109; GAL, S, I / 860؛ کاپ، 77؛ بـرای چ تصویریِ همراه بـا تـرجمۀ انگلیسـی، نک‍ : مل‍ ، پـلوآی). جیانی در مقدمۀ این اثر ضمن اعتراض شدید به منتقدان اقلیدس، هدف خود را از تألیف آن، اثباتِ درستیِ گفتار وی در مقالۀ پنجـم اصول و تبیین روشنـی بـرهانهـای آن بیـان می‌کنـد (نک‍ : «مقاله»، همانجا).
2. مجهولات قِسی الکرة (یا استخراج مقادیر القسی الواقعة علی ظهر الکرة)، دربارۀ مثلثات کروی با رویکردی کاملاً مستقل از نجوم (برای نسخه‌های خطی، نک‍ : زوتر، نیز GAL, S، همانجاها؛ ESC1, 382; ESC2, 94-95؛ صبره، «یادداشتی»، همانجا؛ روزنفلد، 140؛ برای نسخۀ چاپی و ترجمۀ اسپانیایی آن، نک‍ : مل‍ ، بیوئن‌داس). این کتاب نخستین اثر در نوع خود در غرب اسلامی محسوب می‌شود (ورنت، 258). بررسی این اثر نشان می‌دهد که جیانی از نوآوریهای دانشمندان شرق اسلامی چون ابونصر عراق، ابوالوفاء بوزجانی و بیرونی در زمینۀ مثلثات کروی آگاهی داشته است (سامسو، «بیرونی ... »، 585, 612)؛ با این همه، نکاتی وجود دارد که این اثر را از نمونه‌های مشابه شرقی متمایز می‌کند (هیرتدینوا، 138، نیز توضیح تأثیر احتمالی این کتاب بر «مثلثات»، اثرِ رگیومُنتانوس).

ب ـ آثار نجومی

1. زیج جیان، که جرح و تعدیل زیج خوارزمی بر مبنای مختصات جغرافیایی جیان است (سامسو، «ابن اسحاق»، 5) و اصل آن بر جای نمانده، اما ترجمۀ لاتینی گراردوس کرمونایی از این زیج با عنوان «کتاب جداول جیان و قواعد آن» موجود است (همو، «بیرونی»، 586؛ زوتر، «ریاضی‌دانان»، 214؛ GAL, S، همانجا). این ترجمه بدون جدولهای آن در 1549م در نورنبرگ بـه چـاپ رسیده است (نک‍ : هرملینک، 108). قسمتـی از اصـل عربی باب هجدهم زیج جیانی که دربارۀ یافتن سمت قبله به کمک وسیله‌ای به نام «بلاطه» است، در باب 41 نسخۀ خطی (شم‍ 298) کتابخانۀ ملی حیدرآباد آندراپرادش هند نقل شده است (برای متن عربی، نک‍ : سامسو، «ابن اسحاق»، 20-22، برای توضیح اجمالی روش، نک‍ : 4-7، برای تأثیر بیرونی بر روش جیانی، نک‍ : «بیرونی»، 586-587؛ نیز نک‍ : مسترس، 408). ظاهراً نخستین‌بار جیانی در اندلس راه حلی برای مسئلۀ سمت قبله تدوین کرده است که یکی از منابع ابن اسحاق تونسی در تدوین همین بخش از زیج او به‌شمار می‌رود (سامسو، «ابن اسحاق»، 17, 19، دربارۀ نقل بخشهایی از زیج جیان در زیج ابن اسحاق، نک‍ : «بیرونی»، 586).
2. مقالة فی الفجر و الشفق، در بررسی پدیدۀ فجر و شفق و محاسبۀ زاویۀ انخفاض خورشید در این دو هنگام به کمک محاسبۀ ارتفاع جو (صلیبا، 445، برای تأثیر احتمالی رسالۀ جیانی بر اثری از مؤیدالدین عُرضی در همین موضوع، نک‍ : 463-464). روایت عربی این اثر از میان رفته، اما ترجمۀ لاتینی منسوب به گراردوس کرمونایی (صبره، «نویسنده»، 77-78) و ترجمۀ عبری ساموئل بن یهودا (گلدشتاین، «رساله»، 98) برجا مانده است (بـرای تـرجمۀ انگلیسی بـر مبنای ترجمۀ عبری، نک‍ : همان، 100-110، بـرای چـکیـدۀ روش جیـانـی، نیـز نک‍ : 99-100). در نسخه‌های چاپی، این اثر به ابن هیثم نسبت داده شده است، اما صبره با بررسی نسخه‌های خطی ترجمه‌های لاتینی و عبری آن ثابت کرده که نویسندۀ آن جیانی است (همانجا). نظر صبره را سخن قاضی عزالدین بن مسعود تلمسانی، قاضی و مُوَقِّت قرن 8 ق / 14م، نیز تأیید می‌کند که در باب نهم از رسالة الکافیة السیب فی العمل بالجیب، با عنوان «فی معرفة مدة الشفق و قد تسمی حصة الشفق من قِبل ارتفاع النظیر و الجیب الاوسط»، به این اثر جیانی اشاره کرده است و می‌نویسد: «... و قد رهن القاضی ابوعبدالله محمد بن معاذ الجیانی علی ذلک، فی مقالة افردها فی الفجر و الشفق ...» (نک‍ : آگیلار، npn.).
3. رساله دربارۀ کسوف کلی، به دست گراردوس کرمونایی و ساموئل بن یهودا به ترتیب به لاتینی و عبری ترجمه شده است که تنها ترجمۀ عبری آن موجود است (گلدشتاین، «رصدها ... »، 102).
4. رسالة فی عمل الاسطرلاب، که در قرطبه نوشته شده است (برای نسخه‌ها، نک‍ : روزنفلد، 140؛ برای عناوین بابها بر اساس نسخـۀ شمـارۀ 19، 2 حلیـم میـقـات، نک‍ : کینـگ، 2 / 399-400). بخشی از این رساله را کاتب نسخۀ خطیِ قِطَع فی عمل المقنطرات و السمٰوات (نک‍ : همو، 2 / 400-401)، در ابتدای قطعۀ اول افزوده است (روزنفلد، همانجا).

ج ـ اثری در احکام نجوم

رسالۀ بدون عنوانی دربارۀ «مطارح شعاعات» که در آن نام مؤلف به صورت الفقیه القاضی ابوبکر [نه ابوعبدالله] محمد بن معاذ آمده است (صبره، «یادداشتی»، 281). ابن معاذ در زیج جیان به این اثر ارجاع داده است (هوخندایک، 89). وی در این رساله میان تسویۀ بیوت و مطارح شعاعات رابطه‌ای برقرار می‌کند و به این سبب، مطالب قابل توجهی دربارۀ تسویۀ بیوت می‌آورد (کندی، «ابن معاذ ... »، 155). روش جیانی در تسویۀ بیوت از لحاظ پیچیدگی، از کارهای مشابهی که در شرق سرزمینهای اسلامی صورت گرفته است، کم ندارد (هوخندایک، همانجا). محاسبات مثلثاتی روش جیانی بر مبنای کتاب مجهولات و کاملاً متفاوت با روش دانشمندان شرقی صورت گرفته است (کندی، «بیوت ... »، 554). جیانی در این رساله به کتاب مجهولات و اثر دیگرش در زمینۀ مثلثات کروی به نام المقدّر لاستخراج مقادیر القسی و الزوایا فی المسائل البسیطة فی الاشکال الکریة ارجاع می‌دهد، که از دومی تا کنون نسخه‌ای یافت نشده است (همو، «ابن معاذ»، 157).
هیل رساله‌ای در مکانیک با عنوان کتاب الاسرار فی نتائج الافکار را به جیانی نسبت داده بود (نک‍ : «رساله‌ای ... »، سراسر مقـالـه) کـه صبـره بـه درستـی ایـن انـتسـاب را رد کـرد (نک‍ : «یادداشتی»، سراسر مقاله). پس از انتشار مقالۀ صبره، هیل اشتباه خود را پذیرفت (نک‍ : «ساعتها ... »، 36).

مآخذ

ابن بشکوال، خلف، الصلة، بیروت، 1410ق / 1989م؛ جیانی، محمد، مجهـولات قسی الکـرة، نسخـۀ خطی کتابخانۀ اسکوریال مادرید، شم‍ 960؛ همو، «مقـالـة فی شـرح النسبة»، «دریـافت ... » (نک‍ : مل‍ ، پلوآی)؛ ضبـی، احمد، بغیـة الملتمس، مادرید، 1884م؛ کینگ، د. ا.، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدار الکتب المصریة، قاهره، 1986م؛ نیز:

Aguilar, M., «La Determinación de la duración del crepúsculo según ʿIzz al-Dīn Ibn Masʿūd, cadí mālikīy muwaqqit del siglo VIII de la Hégira / siglo XVI de J. C.,», www.andalusite.ma / arabe / colloquel_marc.html; Dictionary of Scientific Biography, New York, 1970-1971; ESC1; ESC2; GAL, S; GAS; Goldstein, B. R., »Ibn Muʿādh’s Treatise on Twilight and the Height of the Atmosphere», Archive for History of Exact Sciences, Heidelberg / New York, 1977, vol. XVII; id, «Medieval Observations of Solar and Lunar Eclipses», Archive international d’histoire de sciences, Wiesbaden, 1979, vol. XXIX; Hairetdinova, N. G., «On Spherical Trigonometry in the Medieval Near East and in Europe», Historia Mathematica, 1986, vol. XIII(2); Hermelink, H., «Tabulae Jahen», Archives for the History of Exact Sciences, 1964, vol. II; Hill, D. R., Arabic Water-Clocks, Aleppo, 1981; id, «A Treatise on Machines by Ibn Muʿādh Abū ʿAbd Allāh al-Jayyānī», Journal for the History of Arabic Science, 1977, vol. I(1); Hogendijk, J. P., «Applied Mathematics in Eleventh Century Al-Andalus: Ibn Muʿādh al-Jayyānī and His Computation of Astrological Houses and Aspects», Centaurus, 2005, vol. XLVII; Kapp, A. G., «Arabische Übersetzer und Kommentatoren Euklids, sowie deren math. Naturwiss. Werke auf Grund des Ta’rīkh al-Ḥukamā’ des Ibn al-Qifṭī. II», Isis, 1935, vol. XXIII; Kennedy, E. S., «The Astrological Houses as Defined by Medieval Islamic Astronomers», From Baghdad to Barcelona: Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Juan Vernet, Barcelona, 1996, vol. II; id, «Ibn Muʿādh on the Astrological Houses», Astronomy and Astrology in Medieval Islamic World, Singapore etc., Ashgate; Mesteres, A., Maghribī Astronomy in XIIIth Century, A Description of Manuscript Hyderabad Andra Pradesh State Library, no. 298; Plooij, E. B., Euclid’s Conception of Ratio, Rotherdam, 1950; Richter-Bernburg, L., «Ṣāʿid, the Toledan Tables, and Andalusī Sciense», From Deferent to Equant: A Volume of Studies in the History of Science in the Ancient and Medieval Near East in Honor of E. S. Kennedy, New York, 1987; Rosenfeld and Ihsanoğlu, Mathematicians, Astronomers, and Other Scholars of Islamic Civilization and their Works (7th-19th c.), Istanbul, 2003; Sabra, A. I., «The Authorship of the Liber de crepusculis, an Eleventh-Century Work on Atmospheric Refraction», Isis, 1967, vol. LVIII; id, «A Note on Codex Biblioteca Mediced-Laurenziana Or. 152», Journal for the History of Arabic Science, 1977, vol. I(2); Saliba, G., «The Height of the Atmosphere According to Muʾayyad al-Dīn al-ʿUrḍī, Quṭb al-Dīn al-Shīrāzī, and Ibn Muʿādh», Annals of the New York Academy of Sciences, New York, 1987, vol. D; Samsó, J., «Al-Bīrūnī in al-Andalus», From Baghdad to Barcelona, Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, Barcelona, 1996; id, «Ibn Isḥāq al-Tūnisī and Ibn Muʿādh al-Jayyānī on the Qibla», Islamic Astronomy and Medieval Spain, Variorum, 1994; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1962; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; id, Nachträge und Berichtigungen, Abhandlungen zur Geschichte der Mathematischen Wissenschaften, 1902; Vernet, J., «The Development of Arabic Science in Andalusia», Encyclopedia of the History of Arabic Science, London, 1996, vol. I; Villuendas, M. V., La Trigonometría europea en el siglo XI. Estudio de la obra de Ibn Muʿāḏ El Kitāb Maŷhūlāt, Barcelona, 1979.

فاطمه سوادی