جهانگیر پادشاه، آرامگاه

جَهانْگیرْپادْشاه، آرامْگاه، مجموعه‌ای از چند بنا واقع در شاهدره، در شمال غرب و نزدیک لاهور، آن سوی رودخانۀ راوی. بنای هستۀ اولیۀ آن پس از درگذشت جهانگیرپادشاه (ه‍ م) در 1037ق / 1627م، به دستور شاه‌جهان آغاز شد و در 1047ق / 1637م به پایان رسید. این مجموعه در باغی پهناور واقع شده و شامل بنای آرامگاه جهانگیر، اکبری سرای (جلوخان)، مسجد و دروازه‌های ورودی، نیز بنای آرامگاه آصف خان است.
مجموعه درواقع شامل 3 باغ بزرگ است: 1. باغ مربع‌شکل به اضلاع حدود 500 متر که آرامگاه جهانگیر در آن قرار دارد. 2. باغی در سمت غرب باغ آرامگاه و حدود یک چهارم آن، که غرفه‌هایی دورادور آن قرار دارد و در گذشته از آن به نامهای «جلوخان» و «سرای جهانگیر» یاد کرده‌اند، و امروزه به «اکبری سرای» شهرت دارد. 3. باغی در غرب و تقریباً به همان اندازۀ دومین باغ که آرامگاه آصف خان در میان آن جای دارد (لاهوری، 2 / 475؛ محمد لطیف، 104-107؛ آلفیری، 244).

1. آرامگاه جهانگیر

جهانگیر به هنگام زندگی خواسته بود تا همانند جدش بابر (ه‍ م) در فضای باز به خاک سپرده شود، و هیچ بنایی بر فراز گورش برپا نشود تا «پیوسته از رحمت الٰهی» بهره‌مند گردد؛ از این رو، به دستور شاه‌جهان (سل‍ 1037- 1068ق / 1628- 1658م) تخت‌گاهی به اندازۀ 100×100 ذراع گرداگرد مزار وی ساخته شد، و بر فراز آن سکویی (چبوتره) به اندازۀ 20×20 ذراع از مرمر سفید آراسته به پرچین‌کاری (ه‍ م)، دقیقاً بالای گور حقیقی او برآوردند. هزینۀ بنای ساختمان با وجود اندک تکلف طی 10 سال، 10 لک روپیه (هر لک = 100 هزار) ثبت شده است (کنبو، 1 / 11-12). اگرچه برخی، نورجهان (همسر جهانگیر) را بانی این بنا معرفی کرده‌اند (فرگسن، II / 304؛ ممتاز، 67-68)، اما به نوشتۀ کنبو (همانجا) ــ مورخ هم‌زمان با ساخت بنا ــ نادرست است.
ساختمان آرامگاه جهانگیر به پیروی از سنت آرامگاه‌سازیِ روی سکو در دورۀ مغولی هند، در میان چهارباغ، بر سکویی مربع‌شکل از ماسه‌سنگ سرخ بنا شده است (کخ، 97؛ برند، 329). اندازۀ هر ضلع آن از 5 / 63 تا 110 متر (فرگسن، II / 305؛ براون، «معماری ... »، 100؛ اشر، I(IV) / 172؛ برند، همانجا؛ ساهایی، 131)، و بلندای آن را حدود 5 / 6 متر نوشته‌اند (فرگسن، همانجا؛ براون، «بناها ... »، 551).
در میان هر ضلع یک سردر ورودی، اندکی از دیگر بخشها پیش‌آمده‌تر قرار دارد که از دو بال آن دو راه‌پلۀ سرپوشیدۀ 25 پلـه‌ای بـه بـام می‌رود (محمدلطیف، 105؛ نیز نک‍ : نقشه). در دو سوی هر سردر، رواقی با طاق‌ضربی ساخته شده است که در پشت آن ردیفی از اتاقهای مجزا قرار دارد و در مجموع 40 اتاق دورادور بنا را فرا گرفته است (محمدلطیف، فرگسن، همانجاها؛ نیز نک‍ : نقشه). داخل بنا، ساختار بسیار ساده‌ای دارد و شامل دو اتاق چهارگوش و دو دالان پی‌درپی بین آنها در هر ضلع است، با دیوارهای بسیار قطور (ح 17 متر)، که از 4 سو به اتاق آرامگاه در مرکز بنا راه دارند، به صورتی که در مرکز بنا فضایی چلیپایی را شکل داده‌اند. جز آرامگاه مرکزی، اتاقها و دالانها، قسمتهای دیگر داخلی با حجم معماری پر شده است (فرگسن، همانجا؛ پریرا، 267؛ نیز نک‍ : نقشه).

آرامگاه مرکزی، اتاق هشت‌گوشی به قطر 8 متر است با گنبد کم‌قوسی به بلندای حدود 5 / 5 متر بر فراز آن که سنگ گور صندوقی‌شکلِ گور جهانگیر را روی یک سکوی کوتاه از مرمر سفیدِ پرچین‌کاری شده، در راستای شمالی ـ جنوبی در خود جای داده است. این اتاق در 4 ضلع، دارای یک ورودی با طاق‌نما و دالانـی است کـه در 3 ضلع بـا پنجره‌هایی مشبک بـا قاب مرمر بسته شده، و فقط ورودی غربی باز است. در 4 ضلع دیگر، طاق‌نماهایی تعبیه شده، و بر بالای آنها سه‌کنجهایی قرار دارند که دایرۀ گنبد را می‌سازند (چشتی، 927؛ محمد لطیف، 105-106؛ فرگسن، همانجا؛ «مرمر ... »، npn.).
بر روی بام، درست بالای آرامگاه مرکزی، سکویی مربع‌شکل بـه اضلاع 16 متر وجـود دارد کـه گنبد آرامگـاه ــ بـدون هیـچ اتصـالـی ــ در زیـر آن قـرار دارد. پیش‌تـر اطـراف ایـن سکـو نورگیرهایی که نور درون آرامگاه را تأمین می‌کرده، قرار داشته است که هنگام تعمیرات و دگرگونیهایی که در ساختار گنبد و سکو داده شده، از میان رفته‌اند. دور بام نیز نرده‌هایی مشبک از سنگ مرمر دارد (هـوگل، 258؛ فرگسن، همانجا؛ باقر، 408, 410).
در 4 گوشۀ بنا مناره‌های هشت‌گوش 5 طبقه با 3 تختان و بلندای حدود 30 متر از روی سکو ساخته شده است. راه‌پله‌ای مارپیچ با 60 پله و چتری مرمرین بر روی ستونهایی از مرمر، در بالای آن قرار دارد. در هر طبقه یک درگاهی رو به تختان، نور داخل را تأمین می‌کند (چشتی، 930؛ محمدلطیف، فرگسن، همانجاها؛ ممتاز، 69؛ برند، همانجا).
نمای بیرونی آرامگاه تخت و کشیده با 4 منارۀ بلند در 4 گوشه است. پوشش سقفِ بنا، برخلاف بناهای پیشین و متداول زمان خود، کاملاً مسطح، و بدون گنبد یا کلاه فرنگی است. به دلیل شباهت انکارناپذیر این بنا با بنای آرامگاه اعتمادالدوله (1036-1037ق / 1626- 1628م)، برخی از پژوهشگران پنداشته‌اند کـه ایـن بنـا نیز بـاید سـازه‌ای در بـالا ــ برای ایجاد تناسب ــ می‌داشت، و احتمالاً در اصل شکل دیگری داشته است. همچنین وجود دندانه‌های مستطیل‌شکل موجود در بام این گمان را ایجاد کرده است که دیوار چوب‌بست‌شده‌ای در آنجا بوده که احتمالاً سقفی نیز بر آن قرار می‌گرفته است (مورکرافت، I / 109؛ اُرلیش، I / 220؛ چشتی، اشر، همانجاها؛ آلفیری، 246)؛ اما گزارش نیکلاس ــ کـه تعمیـرات بنـا را بـرعهده داشت ــ در «گـزارش سـالانـۀ باستان‌شناسی هند» (در سال 1906-1907م) وجود سازۀ گنبددار را رد کرده است (باقر، 408-409)؛ با این همه، در برخی متون ــ کـه درستـی آنهـا تـأیید نشـده اسـت ــ شکلهـای مختلفی از چگونگـی پوشش سقف به چشممی‌خورد: اورنگ‌زیب به حکم یک روحانی، سقف و صندوق گور بالای بام را برداشت و روزنه‌ای در سقف ایجاد کرد؛ لنهاسینگ برای جلوگیری از آسیبهای ناشی از بارش باران، سقفی چوبی بر آن قرار داد؛ رانجیت سینگ نیز سقف چوبی را برداشته، سقفی سنگی ساخت؛ و سرانجام در 1906م، انگلیسیها نورگیرهای روزنه را که در مرکز گنبد بود، برداشتند (همو، نیز ارلیش، مورکرافت، همانجاها؛ چشتی، 926).
آرامگاه جهانگیر با وجود سادگی در معماری، دارای آرایه‌های گوناگونی است که به شیوه‌های مختلف اجرا شده‌اند، و یکی از نمونه‌های عالی تزیینات آرامگاهی مغولی هند به‌شمار می‌روند (براون، «بناها»، 551). دیوارهای آرامگاه مرکزی از ازاره تا پای گریوگنبد تماماً از سنگ مرمر پوشیده شده است (مورکرافت، محمدلطیف، همانجاها). تزیینات سنگ گورِ صندوقی و سکوی زیر آن از کهن‌ترین نمونه‌های پرچین‌کاری بر این‌گونه سنگ گور به‌شمار می‌آید، که می‌تواند الگویی برای سنگ گور صندوقی آرامگـاه تـاج‌محل ــ کـه کمـی پس از این ساخته شده است ــ باشد. سکوی زیر آن با نقوش گیاهی نزدیک به طبیعت با سنگهای نیمه‌بها پرچین‌کاری شده است. بر بدنه و رویۀ سنگ آیات قرآن کریم و 99 نام خدا، نام و تاریخ درگذشت جهانگیر به زبان فارسی و خط ثلث با سنگ سیاه، با استفاده از فن پرچین‌کاری نوشته شده است. در گوشۀ بدنه کنده‌کاری نیز دیده می‌شود (چشتی، 926-927؛ اشر، I(IV) / 173؛ کخ، 97-98؛ آلفیری، همانجا؛ «صندوق ... »، npn.). کف آرامگاه با سنگهای مختلف با طرح هندسی فرش شده، و گنبد با آستری از گچ و نقش کاربندی به صورت نمایشی اجرا شده است (نک‍ : «مقبرۀ جهانگیر ... »، npn.).

در بیرون آرامگاه مرکزی، کف راهروها و اتاقها با سنگهای مختلفی فرش شده‌اند. اتاقها و دالانهای پی‌درپی سرشار از آرایه‌اند و ازاره‌ها دارای تزیین کاشی معرق با نقوش گیاهی است. در این کاشی‌کاری با وجود تأثیرپذیری فراوان از کاشی‌کاری ایران، به جای خاک چینی، ماسۀ گَرد شده به کار رفته است، و لعاب به‌کاررفته شفاف‌تر به نظر می‌رسد. تمامی دیوار از بالای ازاره، سقف راهروها و اتاقهای پی‌درپی دارای تزیین نقاشی روی گچ شامل نقوش گیاهی نزدیک به طبیعت است که در قاب‌بندیهای متنوع قرار دارند (براون، «معماری»، 107؛ آلفیری، همانجا؛ میشل، 90-91؛ «مقبره»، npn.؛ «نقوش ... »، npn.).
ازاره‌های رواق پیرامون بنا کاشی‌کاری شده، و طاقها نیز همانند گنبد داخلی با تزیین کاربندی آراسته شده‌اند. نمای بنا را نقوش هندسی و نقش ظروف گوناگون همچون قاب، صراحی، آفتابـه و ... ــ که ماهیت ایرانی دارند ــ با پرچین‌کاری با مرمر سفید و سنگ سیاه زینت داده‌اند (ممتاز، آلفیری، همانجاها؛ اشر، I(IV) / 172؛ براون، همان، 100؛ «رواقها ... »، npn.). تزیینات مناره‌ها در طبقۀ اول همسان دیگر بخشهای کناری نمای بنا ست؛ اما از طبقۀ دوم با سنگهای مرمر سفید، زرد و سیاه (مریم و موسى) به صورت زیگزاگ آراسته شده‌اند (چشتی، 930؛ اشر، همانجا).
چهارباغ آرامگاه به شکل مربع است و به سبب وسعت زیاد از بزرگ‌ترین بناهای آرامگاهی مغولی هند به‌شمار می‌آید. باغ به 16 قسمت تقسیم شده، و حوضهایی که آب از فواره‌های میان آن در نهرها جریان می‌یابد، در بخشهای شانزده‌گانه قرار دارند. گذرگاههای آن سنگ‌فرش شده، و باغ دارای گلها و درختان گوناگون است (براون، همانجا؛ پریرا، 267-268).
باغ را دیوار رفیع آجری احاطه کرده، اما امروزه بخش شرقی آن که مجاور رودخانه قرار داشته، در اثر طغیان آب طی سالها، آسیب دیده و بخش اعظم آن از میان رفته است. در اصل در میان هر ضلع این چهارباغ یک دروازه قرار داشته (چشتی، 931؛ فرگسن، II / 304-305)؛ اما دروازۀ غـربـی ــ کـه بـه اکبری سرای متصل است ــ ورودی اصلی به آرامگاه بوده، و امروزه نیز تنها راه ورود به باغ آرامگاه است. این دروازه گنبدی کم‌قوس حدود 2 / 5 متر بلندی دارد و در هر دو سوی آن یک ایوان طاق‌دار با دو اتاق دوطبقه، شاه‌نشین و غلام گردش قرار گرفته است (چشتی، همانجا؛ فرگسن، II / 305). آیاتی از کلام‌الله مجید بر سنگ مرمر پرچین‌کاری، و نام خدا بر سنگهای سرخ آن کنده‌کاری شده است (ارلیش، I / 220؛ چشتی، محمد لطیف، همانجاها). این دروازه از یک سو (اکبری سرای) دارای نمایی از ماسه‌سنگ سرخ با تزیین پرچین‌کاری است، که دروازۀ آرامگاه اعتمادالدوله در آگره را به یاد می‌آورد. با این تفاوت که شکوه کمتری دارد (اشر، همانجا)؛ از سوی دیگر (باغ آرامگاه) دارای آستر گچ و سراسر نقاشی شده است. این بخش به سبب قرار گرفتن در معرض شرایط متفاوت جوی آسیب بیشتری دیده است. طاق ایوانها با تزیین مقرنس‌کاری است، و نقوش گیاهی بر آنها نقاشی شده است، و سراسر دیوار آنها پوشیده از نقاشی است. دروازه‌های دیگر باغ بناهایی ساده‌اند با یک دهانۀ طاق‌دار در میان، و اتاقهایی در دو طبقه که در دو سوی آن قرار دارند («پـاکستان ... »، تصویر شم‍ 9؛ نیز «فتـوباکت»، تصویرهای شم‍ DSCF, 9494, 9495, 9502-9506, 9566).

2. اکبری سرای

این بخش محوطه‌ای است به صورت چهارباغ در غرب باغ آرامگاه جهانگیر، با دیوارهای بلند آجری و حجره‌هایی برای اسکان خدمه و زائران. این محوطه شامل 180 اتاق و ایوان برابر آنهاست که روی سکوهایی که دورادور باغ کشیده شده، قرار دارند. در میان هر ضلع باغ ایوانهایی ــ برگرفتـه از الگـوی ایرانـی ــ بـرپا ست. در شـرق، دروازه‌ای کـه به باغ آرامگاه جهانگیر راه می‌یابد، قرار دارد. دروازۀ جنوبی به عنوان دروازۀ اصلی، و دروازۀ شمالی فقط برای قرینه‌سازی ساخته شده است. هر دو آنها با ماسه‌سنگ سرخ و مرمر سفید آراسته شده‌اند.

3. مسجد

بنای این مسجد در ضلع غربی اکبری سرای با نمایی شامل ایوان مرکزی رفیع و دو ایوان کوتاه‌تر در دو سوی آن قرار دارد، که برای نخستین‌بار در معماری مغولی هند، در فضای آرامگاهی ساخته شده است (محمدلطیف، 104, 105, 107, 108؛ ممتاز، 67؛ برند، 329؛ نیز نک‍ : محمدکاظم، 841).
بنای مسجد با یک شبستان و 3 دهانه از ماسه‌سنگ سرخ است، و روی هر دهانه گنبدی کم‌ارتفاع قرار دارد. سادگی بنا و بلندی اغراق‌آمیز طاق میانی نسبت به طاقهای کناری، به مساجد کهن هند همچون مسجد اجمر (اواخر سدۀ 6 ق / 12م) شباهت بیشتری دارد تا به مساجد دورۀ شاه‌جهان که از ظرافت و شکوه بسیاری برخوردارند، نکته‌ای که می‌تواند نشان‌دهندۀ عدم توجه به معماری مسجد در کنار بنای آرامگاهی باشد (محمد لطیف، 108؛ اشر، I(IV) / 174؛ آلفیری، 246؛ پریرا، 268).

4. آرامگاه آصف خان

این آرامگاه پس از مرگ آصف خان (1051ق / 1641م؛ ه‍ م) و به سفارش شاه‌جهان، طی 4 سال در غرب آرامگاه جهانگیر، چسبیده به باغ اکبری سرای، با صرف 3 لک روپیه ساخته شد. نقشۀ بنا هشت‌ضلعی است با گنبد پیازی‌شکل بلند و دو پوسته که بر سکویی هشت‌گوش از ماسه سنگ سرخ، در مرکز باغ برپا شده است. این بنای آجری، از خارج در هر ضلع دارای پیش‌طاق، و در داخل دارای نشیمن توصیف شده است. در مرکز بنا سنگ گور صندوقی مرمرین بر کف سنگ‌فرش‌شده قرار دارد. این صندوق دارای تزیین پرچین‌کاری شامل آیات قرآنی، اسماء خداوند و نام و تاریخ درگذشت آصف‌خان است، و در مقایسه با سنگ گور جهانگیر بسیار کم‌آرایه‌تر است.
این بنا در اصل سرشار از تزیینات سنگ مرمر و پرچین‌کاری بوده که در زمان رانجیت سینگ تمام آنها برداشته شده است. با این‌همه، بنا هنوز جذابیت خود را دارد. اندک بازماندۀ آرایه‌های آن را، ستایش‌انگیز توصیف کرده‌اند. بقایای آرایه‌ها، شامل کاشی‌کاری زیرطاقها و پیش‌طاقها در نمای خارجی است که با دو فن معرق و خشتی اجرا شده‌اند؛ نوع خشتی آن از انواع نادر در کاشی‌کاری هند به‌شمار می‌آید. نمای گنبد درونی آرایه‌های برجسته‌ای دارد که به وسیلۀ اسکلت‌بندی بامبو و گچ اجرا شده است (لاهوری، 2 / 475-476؛ چشتی، 932-933؛ محمد لطیف، همانجا؛ براون، «معماری»، 107؛ اشر، ممتاز، همانجاها؛ میشل، 90, 91).
بنا در میان چهارباغ قرارگرفته، که پیش‌تر دارای حوض، نهر آب و گذرگاهها بوده است. دیوارهای باغ آجری با اندود آهک است، و در دیوار جنوبی دروازه‌ای وجود دارد که مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. دو درِ کوچک واقع در ایوانهای دو سوی مسجد، امروزه ورودی به مقبرۀ آصف خان است.
این مجموعه پس از زمان ساخت، دچار آسیبها و دگرگونیهایی شده است. بسیاری از این آسیبها، تخریبهایی بوده که توسط حاکمان دوره‌های بعد صورت گرفته است. سنگهای ارزشمند و مرمرهای هر دو آرامگاه را رانجیت سینگ برای ساخت کاخ خود و معبد امریتسار برکند؛ برخی نیز در زمانهای دیگر به‌تاراج رفته است. بخشهایی از مجموعه گاه به عنوان محل اقامت یا انبار و حتى دپوی راه‌آهن مورد استفاده قرار گرفته است (ارلیش، I / 220؛ هوگل، 258؛ چشتی، 925-926؛ محمدلطیف، 107, 108).

این مجموعه بارها مرمت شده، و در 1993م به ثبت جهانی یونسکو رسیده است (چشتی، 930؛ محمدلطیف، 107؛ اوان، 51؛ «مقبره‌ها ... »، npn.).

مآخذ

چشتی، نوراحمد، تحقیقات، لاهور، 1993م؛ کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، 1967م؛ لاهوری، عبدالحمید، بادشاه‌نامه، به کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، 1868م؛ محمدکاظم بن محمد امین، عالمگیرنامه، به کوشش خادم حسین و عبدالحی، کلکته، 1868م؛ نیز:

Alfieri, B. M., Islamic Architecture of the Indian Subcontinent, London, 2000; Asher, C. B., The New Cambridge History of India, Cambridge, 1992; Awan, M. Y. and N. S. Kazmi, «Present Condition and Causes of Decay of Tomb of Jahangir at Shahdara, Lahore», Pakistan Journal of Engineering and Applied Scienses, Lahore, 2008, vol. II; Baqir, M., Lahore, Past and Present, Lahore, 1952; Brand, M., «Orthodoxy, Innovation, and Revival: Considerations of the Past in Imperial Mughal Tomb Architecture», Muqarnas, Leiden, 1993, vol. X; Brown, P., India Architecture (Islamic Period ), Bombay, 1956; id, «Monuments of the Mughul Period», The Cambridge History of India, ed. R. Burn, Cambridge, 1937, vol. IV; Fergusson, J., History of Indian and Eastern Architecture, London, 1910; Hugel, B. Ch., Travels in Kashmir and the Panjab, New Delhi, 1995; «Jahangirʾs Tomb Inside 3», «The Kingʾs Sarcophagus», «Marbel Lacework», «Tomb», «Tomb Corridor», «Wall Patterns», Flickr, www.flickr.com / photos; Koch, E., Mughal Architecture, Munich, 1991; Michell, G., Mughal Style, Mumbai, 2007; Moorcroft, W., Travels in the Himalayan Provinces of Hindustan and the Panjab, Lahore, 1976; Muhammad Latif, Lahore: Architectural Remains, Lahore, 1892; Mumtaz, K. Kh., Architecture in Pakistan, Singapore, 1985; Orlich, L. von, Travels in India, New Delhi / Madras, 1998; «Pakistan: Jahangirʾs Tomb», Great Mirror, www.greatmirror.com / index; Pereira, J., The Sacred Architecture of Islam, New Delhi, 2004; «Photobucket», http: / / i534.photobucket.com / albums / ee348 / arezzo666; Sahai, S., Indian Architecture, Islamic Period, New Delhi, 2004; «Tombs of Jahangir, Asif Khan and Akbari Sarai, Lahore», Unesco, www.whc.unesco.org.

فریبا افتخار