جهم بن خلف مازنی

جَهْمِ بْنِ خَلَفِ مازِنی، ابوعثمان (د اواخر سدۀ 2 یا ابتدای سدۀ 3ق / اواخر سدۀ 8 یا ابتدای سدۀ 9م)، شاعر عصر اول عباسی.
ابن‌مناذر در یک دو بیتی، او را از خاندان عمرو بن العلاء پنداشته است (نک‍ : ابن‌ندیم، 52؛ یاقوت، ادبا، 7 / 211؛ قفطی، 1 / 27). به سبب لفظ «مازنی» و کنیۀ «ابوعثمان»، گاه او را با ابوبکر بن محمد بن مازنی شیبانی خلط کرده‌اند. منابع ما، او را ساکن بصره دانسته‌اند و این نظر را یک دوبیتی که وی هنگام ورود مفضل ضبی به بصره سروده است، تأیید می‌کند (یاقوت، همان، 7 / 212 ؛ جومرد، 77؛ GAS, II / 525).
بیشتـر منابع او را از یـاران اصمعـی و خَلَف احمر ــ و حتى در علـم شعـر، هـم‌ردیف ایشان ــ دانستـه‌اند (ابن‌ندیم، یاقـوت، قفطـی، همانجاها؛ جندی، 2 / 550)، با این‌همه، بیشتر بر دانش او در باب کلمات غریب تأکید شده است (ابن‌ندیم، همانجا؛ صفدی، 11 / 209؛ سیوطی، 1 / 489).
اغلب منابع، هنر او را در وصف «حشرات و پرندگان و به‌خصوص پرندگان شکاری» ستوده‌اند. و به راستی، آنچه اینک از آثار او بر جای مانده، به همین معنی منحصر است. جاحظ نخستین کسی است که 19 بیت در الحیوان (3 / 199-200، 242) از او نقل کرده است. این قطعه، با یک مجموعۀ 10 بیتی دربارۀ نالۀ قُمری آغاز، و با هجوم پرندۀ شکاری بر کبوتر پایان می‌پذیرد. ابن‌درید نیز اشعاری از او نقل کرده، و برادران خالدی برآن‌اند که این بهترین شعری است که دربارۀ کبوتر سروده شده است (2 / 314). این شعر 21 بیتی نیز با نالۀ کوکویی (فاخته‌ای) که بر شاخۀ «ایک» (= درخت پیلو، کُنار، اراک) نشسته، و در دل یاران اندوه برمی‌انگیزد، آغاز می‌شود، سپس با وصف مرغ شکاری و حمله به این پرنده در واژگانی بسیار نادر و دیرفهم ادامه می‌یابد و با اشاره به کوکو و جوجه‌های آن پایان می‌گیرد. یاقوت نیز 6 بیت از وی آورده که در وصف کبوتری طوق‌دار است که می‌گرید، اما اشکی بـر گونـه‌اش جـاری نمی‌شود (همـان، 7 / 212؛ نیـز نک‍ : صفدی، 11 / 208). همو دو بیت دیگر از او آورده (بلدان، 4 / 388) که در آن شاعر قصر مأرب (نه سد مأرب) را ستوده است. ابوالفرج اصفهانی (9 / 38) و ابن‌خلکان (2 / 474) نیز اخباری به روایت از وی آورده‌اند.
سزگین می‌گوید: وی دیوانی در 50 برگ داشته است، اما اکنون جز اشعار پراکنده در منابع، چیز دیگری باقی نمانده است (نک‍ : GAS، همانجا).

مآخذ

ابن‌خلکان، وفیات؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، دارالفکر؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، 1416ق / 1996م؛ جندی، علی و دیگران، اطوار الثقافة و الفکر، قاهره، 1960م؛ جومرد، عبدالجبار، الاصمعی، حیاته و آثاره، بیروت، 1955م؛ خالدی، محمد و سعید خالدی، الاشباه و النظائر، به کوشش محمد یوسف، قاهره، 1965م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق / 1965م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش شکری فیصل، ویسبادن، 1401ق / 1981م؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1369ق / 1950م؛ یاقوت، ادباء؛ همو، بلدان؛ نیز:

GAS.

رضوان مساح