جهان تیمور

جَهانْ تِیْمور، فرمانروای ایلخانی که دوره‌ای کوتاه در عراق عرب و بین‌النهرین عنوان پادشاهی یافت. شاه‌جهان تیمور پسر آلافرنگ پسر گیخاتو بود.
پس از مرگ ابوسعید ایلخان در ۷۳۶ق / 1336م که قدرت و تسلط ایلخانان کاستی می‌گرفت و رو به زوال بود، مدعیان تازه برای فرمانروایی بر قلمرو گستردۀ آنان و نیز امیران محلی سربرافراشتند. از آن میان شیخ حسن چوپانی یا شیخ حسن کوچک، نوادۀ امیر چوپان سردار متنفذ سالهای اوج قدرت ایلخانان، شهزاده خانم مغولی به نام ساطی‌بیک را اسم ایلخانی داد و غیاث الدین محمد علیشاهی را به وزارت او معین کرد و بر آذربایجان مستولی شد. شیخ حسن ایلکانی یا شیخ حسن بزرگ نیز جهان‌تیمور را به جای طغاتیمور خان ایلخان اعلام کرد که پیش‌تر او را به سلطنت برداشته بود؛ اما وی به رأی خود راه رفته، و با کارهای نسنجیده متنفذان و مردم را ناراضی ساخته، و نیز به سازش با شیخ حسن چوپانی گراییده بود. آن‌گاه خواجه شمس‌الدین زکریا از بازماندگان خواجه رشیدالدین فضل الله را به وزارت او نشاند و بر بغداد، ولایت عراق عرب، خوزستان و دیاربکر مسلط شد. شیخ حسن چوپانی و شیخ حسن ایلکانی که هریک داعیۀ احیای قدرت ایلخانان را داشتند، با این تدبیر به تثبیت موقع خود برآمدند و آمادۀ مبارزه با یکدیگر شدند (حافظ ابرو، ذیل ... ، 180، 204- 208، زبدة ... ، 1 / 72-77).
درواقع، سند تاریخی دربارۀ فرمانروایی کوتاه مدت جهان تیمور بسیار اندک است، و از اینجا می‌توان دانست که وی اهمیتی نداشته است؛ به‌خصوص قابل توجه است که تاریخ شیخ اویس تألیف ابوبکر قطبی اهری و تاریخ‌نامه تألیف فریومدی که دنبالۀ وقایع‌نامۀ شبانکاره‌ای است، هیچ یک از جهان تیمور سخنی نرانده‌اند، و بخشی از اطلاعاتی که از دیگر منابع به دست آمده نیز متناقض است (ملویل، 385).
تاریخ نامزد شدن جهان تیمور به ایلخانی را ۷۳۹ق / 1338م ضبط کرده‌اند، به این قرینه و اعتبار که این رویداد متعاقب توبیخ و سرزنش طغاتیمور از سوی شیخ حسن ایلکانی برای فریب خوردن شاهزادۀ مغول و خیال سازش او با شیخ حسن چوپانی، و در پیِ آن روانه شدن طغاتیمور به خراسان در ذیحجۀ ۷۳۹، و به احتمال در اوایل سال ۷۴۰ق بوده است. به نوشتۀ ملویل (همانجا)، ضرب سکه‌هایی به نام جهان تیمور در سراسر نواحی زیر فرمان شیخ حسن ایلکانی و متحدان او (به‌خصوص حاجی طغای حاکم دیاربکر و بخشی از انطاکیه) در ۷۴۰ق، مؤید ایلخانیِ اسمیِ جهان‌تیمور است. در بغداد، بصره، ارزنجان، حله، اربیل، جزیره، خیلات (اهلات)، موصل، سنجار و وسطان سکه‌هایی به نام او ضرب شده است (البوم، بخش اول، 84-87، بخش دوم، 65-80).
به هر حال، شیخ حسن کوچک به آهنگ جنگ با شیخ حسن ایلکانی از تبریز روانه شد، و لشکریان او در فصل بهار، در شوال ۷۴۰ / آوریل 1340 در اوجان گرد آمدند. شیخ حسن ایلکانی هم از بغداد با جهان‌تیمور و لشکرهای عراق عرب، دیاربکر و خوزستان به رزم شیخ حسن چوپانی به راه افتاد و در آق داغ نزدیک رود تلمبار فرود آمد. لشکر آذربایجان از اوجان، و شیخ حسن بزرگ و سپاهش از تلمبار پیش رفتند و در حدود رودخانۀ نغتو (جغتو؟) به هم رسیدند (حافظ ابرو، ذیل، 208- 209، زبدة، 1 / ۹۲؛ قس: ملویل، 386، که نام این محل را آقتاش نزدیک کویتو دانسته است).
دو لشکر در محل یادشده به روز چهارشنبه آخر ذیحجۀ ۷۴۰ درگیر شدند. امیرحسین چوپانی و سردارانش در این نبرد دلاوری نشان دادند و لشکر عراق را درهم شکستند. ایسن قتلغ و مسافر ایناق فرزند ابوسعید ایلخان در نبرد کشته شدند، و جهان‌تیمور و شیخ حسن ایلکانی روی به گریز نهادند. امیر شیخ حسن کوچک آن‌گاه از راه تلمبار به همدان و از آنجا به تبریز رفت (صفر ۷۴0) و هر یک از امرا را به امارت ولایتی معین کرد، و به تثبیت پایگاه قدرت خود پرداخت. امیر شیخ حسن ایلکانی به بغداد بازگشت، و پیش از آنکه در بهار ۷۴۱ق از نو به آذربایجان بتازد، چون دریافته بود که از جهان‌تیمور کاری برنمی‌آید، او را از ایلخانی برداشت (حافظ ابرو، ذیل، 209-210، زبدة، 1 / ۹3-۹2)، و خود مستقل شد. این رویداد را می‌توان آغاز بنیاد سلسلۀ ایلکانی یا جلایری دانست (اقبال، 358- 359؛ بویل، 415).
تاریخ دقیق این رویداد دانسته نیست، اما می‌بایست که در همان اوایل سال ۷۴۱ق بوده باشد. غیاث بغدادی می‌گوید که شیخ حسن بزرگ، جهان‌تیمور را که تا آن زمان شهرتی نداشت، در ۷۲۳ق / 1323م در نعمانیه (جنوب عراق عرب) به ایلخانی برداشت (ص ۷۵). این قول به احتمال از آنجا پیدا شده است که تاج‌گذاری دومی در عراق عرب برگزار شد؛ اما این تاریخ را نباید معتبر دانست، هرچند که غیاثی آن را از منبعی معاصر جهان‌تیمور نقل کرده است.

مآخذ

اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، ۱۳۴۱ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۱۳50ش؛ همو، زبدة التواریخ، به کوشش کمال حاج سیدجوادی، تهران، 1380ش؛ غیاث بغدادی، عبدالله، التاریخ الغیاثی، به کوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، 1975م؛ نیز:

Album, S., «Studies in Ilkhanid History and Numismatics, 1. A Late Ilkhanid Hoard (743 / 1342)», Studia Iranica, 1984, vol. XIII; Boyle, J. A., «Dynastic and Political History of the Īl-Khāns», The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1968, vol. V; Melville, Ch., «Jahān Timür (Temür)», Iranica, vol. XIV.

هاشم رجب‌زاده